Morgunblaðið - 16.09.2007, Síða 14
14 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
NEYTENDAVITUND ÍSLENDINGA
áherslu á að það byggi hann á til-
finningu enda efnislegum gögnum
ekki til að dreifa. Eflaust geta marg-
ir tekið undir þetta. Nægir þar að
virða fyrir sér bílaflota landsmanna
sem ekki er sprottinn upp á skran-
sölum – nema síður sé. Þá hefur
löngum verið sagt að Íslendingar
falli þjóða fyrstir fyrir allskonar nýj-
ungum, allt frá fótanudd- og sódast-
rímtækjum yfir í felli- og hjólhýsi.
Að ekki sé minnst á sumarbústaðina
sem spretta nú upp eins og gorkúlur
um allt land.
Þetta leiðir yfir í þriðja atriðið
sem Gísli nefnir en það er fé-
lagslegur þrýstingur. Hjólhýsi,
jeppi og sumarbústaðir eru allt
stöðutákn og þau eru hvergi mik-
ilvægari en í litlum samfélögum þar
sem allir þekkja alla eða því sem
næst. Ef Nonni í næsta húsi festir
kaup á hjólhýsi verð ég að gera það
líka – helst dýrara og flottara hjól-
hýsi. Gildir þá einu hvort ég hef ein-
hverja þörf fyrir það. Eða er ekki
svo?
Gísli og Brynhildur segja það
einnig einkenni á íslensku þjóðarsál-
inni að það þyki hallærislegt að
kvarta. „Fólk biður helst ekki um af-
slátt í verslunum af ótta við að vera
litið hornauga. Það þykir ekki nógu
fínt,“ segir Gísli.
Síðasta ástæðan sem Gísli segir
að hafi áhrif á það hvers vegna Ís-
lendingar hafa ekki meiri neyt-
endavitund er sú að stutt er síðan
verðlagseftirlit var í formi verðlags-
ákvarðana stjórnvalda. Með slíkum
ákvörðunum var neytendum ekki
sjálfum fengið það vald sem þeir
ættu nú að hafa og fyrir vikið leiddi
fólk þetta hjá sér. Stjórnvaldsíhlut-
unum af þessu tagi mun hafa lokið
mun fyrr í viðmiðunarlöndunum.
Verðtrygging er tengd þessu en
Gísli segir ekkert vafamál að hún
geti deyft neytendavitund manna.
Ýmsir samningar, svo sem lán, eru
oftar en ekki tengdir vísitölu neyslu-
verðs og þegar hún hækkar hækka
lánin sem því nemur sjálfkrafa, í
stað þess að á það sé lagt mat hverju
sinni. Um þetta hefur almenningur
ekkert að segja.
Skortur á samstöðu
Oft hefur verið rætt um dugleysi
íslensku þjóðarinnar í neytenda-
málum, ekki síst í sambandi við olíu-
samráðsmálið svonefnda fyrir fáein-
um misserum og orð á borð við
„meðvitundarleysi“ látin falla. Þótti
mörgum þjóðin hafa sofnað þar á
verðinum.
Fá dæmi eru um fjöldamótmæli
neytenda á Íslandi og í fljótu bragði
koma bara tvö mál upp í hugann.
Hið fyrra var þegar Síminn, sem þá
var ríkisfyrirtæki, hugðist hækka
gjald fyrir aðgang að Netinu fyrir
nokkrum árum. Þá risu neytendur
upp á afturlappirnar og létu í sér
heyra. Stjórnvöld tóku þau andmæli
til greina og drógu ákvörðunina á
endanum til baka.
Seinna málið var þegar Neyt-
endasamtökin stóðu fyrir undir-
skriftasöfnun vegna hárra tolla á
grænmeti og fengu mikil viðbrögð. Í
kjölfar almennrar óánægju voru
innflutningstollar á fersku græn-
meti felldir niður en íslenskir græn-
metisbændur styrktir með öðrum
hætti. Verð á ávöxtum lækkaði í
kjölfarið jafnvel þótt engir tollar
hafi verið á þeim. „Þarna er alveg
klárt að óánægja og sterk viðbrögð
neytenda höfðu áhrif,“ segir Bryn-
hildur.
Með nokkurri sannfæringu má
segja að eftir það hafi neytendavit-
undin sofnað aftur værum blundi.
Það var svo á þessu ári að hún
rumskaði á ný í tengslum við það að
virðisaukaskattur á matvælum var
lækkaður 1. mars sl. og grunur lék á
því að lækkunin skilaði sér ekki í öll-
um tilfellum til neytenda. Ekki kom
til fjöldamótmæla í það skiptið en
umræðan var fyrirferðarmikil úti í
samfélaginu og í fjölmiðlum. Gísli
vonar að þarna hafi ekki verið um
snarpt eldgos að ræða heldur muni
hraunið verða seigfljótandi. „Mér
finnst eins og það sé einhver vakn-
ing í gangi og vonandi munu sífellt
fleiri taka við sér á næstu misserum.
Nú er lag.“
Lögum þarf að fylgja fé
En ábyrgðin liggur ekki bara hjá
almenningi. Gísli og Brynhildur eru
á einu máli um að stjórnvöldum sé
einboðið að herða róðurinn. „Það
hlýtur að vera hlutverk stjórnvalda
að leggja áherslu á neytendamál.
Sterku aðilarnir á markaði hafa
mikið fé til að kynna sig og sína vöru
eða þjónustu en einkarekin fyr-
irtæki hafa fyrst og fremst arðsem-
ismarkmið að leiðarljósi í sínu starfi.
Það er ekkert óeðlilegt eða ljótt við
það en það breytir ekki því að skipu-
legt aðhald verður ennþá mikilvæg-
ara við þær aðstæður. Stjórn-
málamenn eru afskaplega duglegir
að setja lög en gleyma oft að fé þarf
að fylgja,“ segir Gísli. „Ennfremur
lít ég á það sem mitt hlutverk að
hafa áhrif á sterka aðila í þjóðfélag-
inu – ekki síst fyrirtæki og samtök
þeirra – til að taka meira tillit til
neytenda, bæði hagsmuna og rétt-
inda þeirra.“
Brynhildur segir það hafa verið
mjög jákvætt skref að setja á lagg-
irnar embætti talsmanns neytenda
fyrir tveimur árum. Það sé þegar
farið að skila árangri.
„Þá bind ég vonir við nýja við-
skiptaráðherrann. Hann virðist
a.m.k. gera sér grein fyrir því að
þessi málaflokkur heyrir undir
hann. Það er meira en sumir for-
verar hans gerðu,“ segir hún.
Þau Gísli segja fyrirtækin í land-
inu heldur ekki geta skorast undan
ábyrgð. „Fyrsta ábyrgð fyrirtækja
hlýtur alltaf að vera við neytendur
því þegar öllu er á botninn hvolft
vekur ekkert betra umtal en góð
vara og góð þjónusta. Séu þessir
þættir ekki í lagi þarf að slá ryki í
augu neytenda og það gengur aldrei
til lengdar,“ segir Gísli.
Leiðarkerfi neytenda
Markviss úrræði fyrir neytendur
er líka, að dómi Gísla, lykilatriði ef
efla á neytendavitund þjóðarinnar
en það getur verið snúið að leita
réttar síns í kerfinu, ekki síst eftir
að Evrópureglum tók að fjölga.
„Réttarbæturnar koma nú í aukn-
um mæli í pósti frá Brussel og það
má vel vera að flækjustigið fæli fólk
frá því að láta slag standa ef það tel-
ur á sér brotið,“ segir Gísli.
Til að sporna við þessu er tals-
maður neytenda með stuðningi
Stjórnarráðsins að hrinda af stokk-
unum vefgáttinni „Leiðarkerfi neyt-
enda“ sem felst í því að benda neyt-
endum á reglur og úrræði í kerfinu.
„Þetta verður ekki nýr vett-
vangur fyrir neytendur heldur er til-
gangurinn að aðstoða þá við að finna
farveg sem þegar er til staðar í kerf-
inu. Bæði er þetta fyrirbyggjandi
verkefni en ekki síður til þess fallið
að hjálpa neytendum að leita réttar
síns ef ágreiningur hefur risið. Regl-
urnar og úrræðin sem til eru hér á
landi eru að mörgu leyti góð en gall-
inn er sá að fólk þekkir upp til hópa
ekki reglurnar og veit ekki af úr-
ræðunum. Því viljum við breyta.“
S
kömmu eftir að Tómas Bickel flutti bú-
ferlum frá Þýskalandi til Íslands þurfti
hann á reiðufé að halda eftir lokun
banka á virkum degi. Tók hann gleði
sína þegar hann var upplýstur um að
sumir bankar væru hér opnir fram eftir. Hélt
Tómas rakleiðis í næsta opna banka. Þegar
hann var búinn að taka út 1.000 krónur runnu
aftur á móti á hann tvær grímur þegar gjald-
kerinn tjáði honum að hann þyrfti að borga
gjald, 190 kr., fyrir úttektina þar sem hún færi
fram utan hefðbundins afgreiðslutíma bankans.
Þetta þótti Tómasi undarlegt og fullhátt hlutfall
af hinni útteknu upphæð. Hann hætti því við út-
tektina og tjáði gjaldkeranum að hann kæmi
aftur næsta dag – á venjulegum afgreiðslutíma.
Tómas er viðskiptafræðingur að mennt er af
þýsku og íslensku foreldri. Hann ólst að mestu
upp í Þýskalandi en hefur verið búsettur hér
frá árinu 2003. Hann viðurkennir að þarna hafi
þýska eðlið gripið í taumana. „Á þessum tíma
fannst mér þetta órökrétt, að greiða gjald fyrir
að taka út mína eigin peninga. Það má alveg
kalla þetta neytendavitund. Hins vegar er mað-
ur fljótur að laga sig að nýjum aðstæðum og
hugsanlega myndi ég taka aðra ákvörðun ef ég
stæði í sömu sporum í dag,“ segir hann.
Eyða í sýnilega hluti
Tómas lýsir hinu þýska eðli á þann veg að
menn eyði gjarnan í „sýnilega hluti“, s.s. bíla og
fatnað. Þjóðverjar séu á hinn bóginn líklegir til
að gæta aðhalds við kaup á hlutum sem skapa
enga viðurkenningu, s.s. eldsneyti eða matvöru.
„Þegar upp er staðið skiptir engu máli hvort þú
hefur keypt mjólkurfernuna á 50 kr. eða 100 kr.
– hún lítur alveg eins út í ísskápnum.“
Í samtímanum er flest falt fyrir peninga.
Tíminn er að vísu undanskilinn og flest viljum
við verja honum af skynsemi. Við vitum jú aldr-
ei hvenær hann er á þrotum. „Eru menn sáttir
við að verja ótakmörkuðum tíma í það að eltast
sífellt við lægsta verðið?“ spyr Tómas. Því verð-
ur hver og einn að svara fyrir sig en Tómas
bendir á að þetta skipti minna máli á Íslandi en
t.d. í Þýskalandi þar sem flestar vegalengdir
hér eru styttri.
Fjárhagur er líka mikilvæg breyta þegar
leggja á mat á neytendavitund. „Atvinnulaus
maður eða ellilífeyrisþegi með nauman fjárhag
er mun líklegri til að sækjast eftir því að borga
lægsta verð fyrir vöru en t.d. forstjóri Glitnis.
Væntanlega skiptir það hann engu máli hvort
hann borgar 100 kr. meira eða minna fyrir bux-
ur, meðan það getur haft áhrif á ákvörðun þess
atvinnulausa,“ segir Tómas.
Matvara er stór partur af útgjöldum heim-
ilanna og Tómas segir ekkert vafamál að lág-
vöruverðsverslanir hafi gert heilmikið fyrir þá
sem minnst bera úr býtum á Íslandi. „Ég er
sannfærður um að margt eldra fólk sem komið
er á eftirlaun er Jóhannesi í Bónus ævinlega
þakklátt. Hann hefur með beinum hætti stuðlað
að kaupmáttaraukningu hjá því.“
Hátt verðlag á Íslandi
Tómas viðurkennir að hafa orðið fyrir áfalli
þegar hann kynntist verðlaginu á Íslandi. Hér
sé allt mun dýrara en í Þýskalandi. Á móti kem-
ur að launin eru hærri. „Félagar mínir í Þýska-
landi sjá sumir hverjir stjörnur yfir laununum
sem ég hef hér á Íslandi. Þeir gera sér hins veg-
ar ekki grein fyrir því hvað framfærslukostn-
aðurinn er hár hérna. Þetta vegur því hvort
upp á móti öðru.“
Neytendavitund hlýtur upp að vissu marki að
hverfast um hagnýtingu. Tómas bendir á að
ekkert sé óeðlilegt við það að menn festi kaup á
hraðskreiðum bifreiðum í Þýskalandi, þar sem
engin hraðatakmörk eru á hraðbrautunum.
„Það er aftur á móti hálfbroslegt að sjá menn
aka um á Porsche á Íslandi, þar sem hámarks-
hraði á vegum úti er 90 km á klukkustund.“
Þegar Tómas er spurður hvort einhverjir
þjóðfélagshópar hafi minni neytendavitund en
aðrir er hann fljótur að nefna unglingana. Þeim
sé mörgum hverjum tamt að líta ekki á verð-
miðann. „Og ef þeir fara yfir strikið á kred-
itkortinu kemur pabbi og skammar þá – en
borgar reikninginn. Síðan fer allt í sama farið
aftur.“
Í þessu sambandi segir hann það ótvíræðan
kost hvað krakkar byrja ungir að vinna fyrir
launum hér á landi. Fyrir vikið hafi þeir betri
tilfinningu fyrir því hvað býr að baki seðlunum
í vasanum en jafnaldrar þeirra víðast hvar í
Evrópu. „Það er mikilvægt að kynnast hagkerf-
inu sem fyrst á lífsleiðinni. Það ætti að leiða til
aukinnar ábyrgðar.“
Símnotendur í sjokki
Sumt er betur til þess fallið að bæla niður
neytendavitund manna en annað. Kemur far-
síminn þar fljótt upp í hugann. Mörgum hættir
til að gleyma sér í símanum, jafnvel tímunum
saman, og fá svo áfall þegar reikningurinn
kemur.
Í þessu sambandi mælir Tómas eindregið með
því að fólk skrái sig úr reikningi og kaupi sér
inneign á símann, einkum ef fólk hefur marg-
brennt sig á þessu. Þannig megi koma böndum
á vandann. Hann segir þetta síður en svo sér-
íslenskt fyrirbæri, dæmi séu m.a.s. um að fólk
hafi orðið gjaldþrota af þessum sökum í Þýska-
landi.
„Þarf ég á þessu að halda?“ er í huga Tóm-
asar lykilspurning fyrir alla neytendur. Hann er
ekki frá því að Þjóðverjar spyrji sig þessarar
spurningar oftar en Íslendingar. „Það er ekkert
skrýtið enda er félagsleg pressa mun minni í 80
milljóna samfélagi en þar sem íbúarnir eru ekki
nema 300 þúsund. Það er auðvelt að fela sig í
fjöldanum í Þýskalandi. Þar bendir enginn á þig
þótt þú sért ekki í merkjafötum.“
Tómas segir þessa pressu mest áberandi hjá
unga fólkinu og það þurfi mikið hugrekki til að
skera sig úr fjöldanum. En lengi býr að fyrstu
gerð. „Unga fólkið er í fötunum en eldra fólkið í
hjólhýsunum,“ segir hann og hlær góðlátlega.
Kostir og gallar smæðarinnar
Tómas segir smæð samfélagsins helstu skýr-
inguna á þessu undarlega æði sem rennur
reglulega á Íslendinga. Nú brýst þetta fram í
hjólhýsaeign. Í dag er enginn maður með mönn-
um nema hann eigi hjólhýsi. „Er ekki sagt að ef
maður nái að selja einum íbúa í einhverju plássi
hjólhýsi þá eigi maður plássið?“ segir Tómas í
léttum tón og bætir við að hér sé hann farinn að
tala meira í gamni en alvöru.
En smæðin hefur líka sína kosti og Tómas
bendir á að þegar allt kemur til alls ætti mönn-
um að vera það í lófa lagið að efla neytendavit-
und á Íslandi. Nefnir hann í því sambandi
verðkannanir í fjölmiðlum. Þær séu frábær að-
ferð til þess arna. Gagnsæið sé gott og aðgengi
að fjölmiðlum óvíða betra. „Í verðkönnunum
fjölmiðla eru fólgnar afar góðar upplýsingar
fyrir almenning sem ættu að efla neytendavit-
und þeirra, sýnist þeim svo. Þetta væri aldrei
hægt í Þýskalandi, þar sem markaðurinn er svo
stór.“
GLÖGGT ER GESTS AUGAÐ
Morgunblaðið/G.Rúnar
Tómas Bickel viðskiptafræðingur.
„Það er mikilvægt að kynnast hag-
kerfinu sem fyrst á lífsleiðinni. Það
ætti að leiða til aukinnar ábyrgðar.“
» Fólk þekkir ekki reglur
og veit ekki af úrræðum