Morgunblaðið - 16.09.2007, Side 34

bækur
34 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Mamma, við lofuðum sög-um,“ segir drengurinnAleksandar við móðursína í skáldsögu bosn-
íska rithöfundarins Sasa Stanisic,
„Hermaður gerir við grammófón“.
Fyrirmyndin að drengnum er að
hluta til höfundurinn sjálfur, Sasa
Stanisic, sem var einn gesta á nýaf-
staðinni Bókmenntahátíð í Reykja-
vík. Og höfundurinn stendur við lof-
orðið – fléttar saman sögu eftir sögu
um lífið í Bosníu í kringum stríðið á
Balkanskaga.
Stanisic fæddist í Visegrad í Bosn-
íu árið 1978 en flúði til Þýskalands
með fjölskyldu sinni þegar stríðið
braust út árið 1991. „Hermaður ger-
ir við grammófón“ er hans fyrsta
skáldsaga, hún kom út haustið 2006
og féll í góðan jarðveg hjá gagnrýn-
endum.
Drap Tító fjórum sinnum
„Ég er gjarnan spurður að því
hvort bókin sé ævisöguleg, en sagan
sem ég segi er ekki alveg sönn,“ seg-
ir Stanisic. „En ég var ungliði í
Kommúnistaflokknum og trúði því
að það gerði mig að betri námsmanni
og betri krakka að vera í búningi
með hatt. Því var haldið að mér í
æsku. Og maður sór hollustu sína við
Tító, flokkinn og ungliðana.
Ég trúði því að Tító hefði stuðlað
að miklum framförum í Júgóslavíu
eftir heimsstyrjöldina síðari og gefið
þjóðinni svigrúm til að nálgast Vest-
ur-Evrópu. Ég trúði öllu sem mér
var sagt í skóla, eins og Aleksandar
sem trúir afa sínum. Það er ekki fyrr
en eftir fráfall afa síns sem Aleks-
andar heyrir harða gagnrýni á hann
úr hverju horni.“
Það liggur vel á rithöfundinum
unga er hann ræðir bók sína; hann er
fjörlegur, hárið lausbeislað og jakk-
inn strákslegur. En hann verður þó
alvörugefinn þegar hann lýsir þeim
blekkingum sem tíðkuðust í skóla-
stofum í Visegrad.
„Í eitt skipti í bókinni segist sögu-
kennari ekki vilja kenna eftir náms-
bók sem stjórnvöld hafa látið honum
í té, en þar er dýrðarljómi yfir frels-
ishernum [júgóslavneska úr seinna
stríði] og Kommúnistaflokknum.
Kennarinn segir að kennslan eigi
ekki að snúast um goðsagnir. Daginn
eftir mætir afi Aleksandars í skól-
ann, hellir sér yfir kennarann og
þvingar hann til að kenna aftur eftir
flokkslínunni.
Auðvitað er fólgin ádeila í sögunni
á það hvernig kommúnistar ráðsk-
uðust með líf fólks; hvernig krakkar
voru heilaþvegnir af stjórnvöldum
og hvernig foreldrar og skólar tóku
þátt í þeim leik. Krakkarnir áttu í
raun aldrei möguleika á að komast
að sannleikanum um samfélagið.
Aleksandar fann samt leið til að gera
uppreisn, en hún fólst í því að henda
gaman að formfestunni í skólanum.“
– Má ekki segja að þú náir þér nið-
ur á Tító með því að drepa hann
nokkrum sinnum í bókinni?
„Fjórum sinnum,“ segir Stanisic
og hlær. „Ég hugsa þetta þannig að í
hvert skipti sem Tító hverfi úr vit-
und fólks, til dæmis þegar mynd-
irnar eru teknar niður úr kennslu-
stofum, þá sé það dauðdagi. Þannig
deyr hann mörgum sinnum. Og
krankleikinn var ekki nýr af nálinni
heldur hafði ágerst í Komm-
únistaflokknum í nokkurn tíma. Um
leið efldist lýðræðishreyfingin og
gamla Júgóslavía heyrði brátt sög-
unni til. Þetta var hægfara þróun og
án átaka, allt þar til þjóðernisdeil-
urnar hófust á tíunda áratugnum.“
Óttaðist mest leyniskyttur
– Þegar Slavkó gaf upp öndina
kvartaði Aleksandar litli yfir því að
andlát afa síns væri ekki í samræmi
við stefnu og markmið Komm-
únistaflokksins. Af orðum hans að
dæma var ægivald flokksins slíkt að
jafnvel slík agabrot virtust óvenju-
leg?
„Þegar bókin hefst er hnignun
Kommúnistaflokksins og miðstjórn-
arkerfisins þegar hafin. Dauði afans
er táknræn leið til að sýna það. Í
jarðarförinni er aðeins gamalt fólk
sem endurtekur sig og heldur lof-
ræður sem hann verðskuldar ekki.
Jafnvel drengurinn Aleksandar seg-
ir að afi sinn myndi leiðrétta þá ef
hann væri á lífi.
Það var heldur ekki hægt að fá
kommúnismann til að ganga upp og
þess vegna þurfti að breiða yfir mis-
fellurnar í sögubókum. Fráfall afans
var til marks um að nýir tímar væru
að ganga í garð.“
– Það skerpir á andstæðunum í
þessari átakanlegu frásögn að segja
hana út frá sjónarhóli barns. En um
leið er sagan rík af kímni, til dæmis
þegar fólk er deyja úr spennu, í bók-
staflegri merkingu, út af íþrótta-
viðburðum á sama tíma og það er að
brjótast út styrjöld.
„Ég ferðaðist oft til Bosníu til að
safna efni í bókina, átti mörg samtöl
við fólk og það sagði mér margar
sögur sem rötuðu í bókina. Einn
maður sagði mér frá því að í stríðinu
hefði hann óttast mest að vera skot-
inn af leyniskyttu, en núna tíu árum
síðar óttaðist hann svo margt, að
hann vissi ekki einu sinni hvað hann
óttaðist mest.
Þegar fólk óttaðist leyniskyttur
gerði það allt til að hverfa, oft með
því að fela sig niðri í kjallara. Það bjó
án rafmagns dögum saman, en
reyndi samt að lifa eðlilegu lífi. Það
lifði sig enn meira inn í spil og tölvu-
leiki en áður, hló meira að brönd-
urum og horfði hugfangið á bíó-
myndir – allt til að rjúfa tengslin og
mála yfir stríðið fyrir utan húsið.
Knattspyrnan var liður í því. Hún
skapaði annars konar spennu og
kveikti þá tilfinningu að til væri
heimur fyrir utan þar sem lífið gengi
enn sinn vanagang.“
– Þannig að hversdagsleg iðja hef-
ur verið haldreipi fólksins?
„Já, ég var þrettán ára og er þakk-
látur foreldrum mínum fyrir að upp-
lýsa mig um gang stríðsins, en einnig
fyrir að halda mér uppteknum. Ég
fékk aldrei að sitja aðgerðalaus og
hlusta á sprengjurnar. Ég var skikk-
aður til að hjálpa til við eldamennsk-
una. Og brást illa við: „Af hverju á ég
að taka þátt í að elda mat – ég hef
aldrei þurft þess?“ En nú veit ég að
þau voru að reyna að beina huga
mínum að öðru en stríðinu.
Margir hafa sagt mér að þeir hafi
reynt allt til að aftengja stríðið með
þessum hætti og lifa sem eðlilegustu
lífi. Það vita þeir sem hafa þurft að
hírast í kjallara eða loftvarnarbyrgi
að það er ótrúlegt hvernig fólki tekst
að þrauka og sigrast á óttanum.“
– Þú flúðir með fjölskyldu þinni til
Þýskalands eftir að stríðið á Balk-
anskaga braust út?
„Það var í apríl árið 1992 og at-
burðarásin var svipuð og í bókinni.
Það leið skammur tími þar til Vis-
egrad féll í hendur Serbum. Þeir
höfðu komið sér upp miklum her í
stríðsbyrjun og það var lítil mót-
spyrna í bænum. Orrustan stóð í
tvær vikur, en þetta var ekki umsát-
ur í þrjú ár eins og um Sarajevó.
Stríðið kom yfir bæinn á skömmum
tíma, hann fylltist af hermönnum,
nýrri stjórn var komið á fót og svo
hurfu hermennirnir á braut.
Ég er úr fjölskyldu af blönduðum
uppruna og móðir mín fékk ábend-
ingu um að fara frá bænum. Ef hún
gerði það ekki yrði hún neydd til
þess eða drepin ella. En okkur var
ekki gert að yfirgefa bæinn á einni
nóttu eins og í bókinni, heldur höfð-
um við tíma til þess að pakka og
ákveða hvað við tækjum með okkur.
Aleksandar er hræddari í sögunni en
ég var. Ég man að við vorum mjög
róleg í tvo daga og viss um að okkur
yrði leyft að fara. Við fórum til fjöl-
skyldu föður míns í Serbíu og þaðan
til Heidelberg í Þýskalandi. Fyrir til-
viljun vann frændi minn þar og við
gátum búið hjá honum. Mamma og
pabbi settust síðan að Bandaríkj-
unum, en ég var áfram í Þýskalandi.“
Bosnískur þrátt fyrir allt
– Hvernig fórstu að því, aðfluttur
flóttamaðurinn, að verða rithöf-
undur á þýska tungu?
„Ég settist að í Þýskalandi þegar
ég var þrettán ára og hef búið fjór-
tán ár í Þýskalandi. Ég eignaðist
snemma þýska vini og náði fljótt
tökum á tungumálinu. Og ég fann
það síðar þegar ég lagði skriftir fyr-
ir mig að ég gat leikið mér meira að
þýska tungumálinu.“
– Þú sagðir frá því í Norræna hús-
inu að aðrir innflytjendur frá Bosníu
kæmu á upplestra þína og segðu þér
sína sögu úr stríðinu.
„Já, þegar ég tók eftir því að þetta
var mynstur á upplestrum, þá byrj-
aði ég að skrifa sögur sem fólk sagði
mér. Þær eru afar fjölbreyttar, allt
frá sögum af flutningum frá Júgó-
slavíu til missis nákomins ættingja
eða sonar. Ég er kominn með gott
safn af sögum, sem ég gæti vel birt
sem viðbrögð við bókinni. Og ég er
ánægður með að hafa aftur eignast
vini frá Bosníu. Ég hafði dottið úr
tengslum við þetta samfélag þegar
ég fór í nám, því þá sneru flestir aft-
ur til Bosníu eða fóru til Bandaríkj-
anna eins og foreldrar mínir.“
– Þú hefur fundið rætur þínar?
„Á þessum fjórtán árum hef ég
kynnst mörgu nýju, en ég gleymdi
fáu frá Bosníu. Ég segi til dæmis
alltaf brandara þaðan. Það er nokk-
uð sem ég áttaði mig á eftir að bókin
kom út – lítið atriði sem styrkir þá
tilfinningu að ég sé bosnískur þrátt
fyrir allt. Ég er með bosnískt vega-
bréf, sem þýðir að ég á erfiðara með
að ferðast, því ég þarf alltaf vega-
bréfsáritun. En þannig verður það
að vera – ég ætla mér ekki að breyta
því.
Aleksandar er frábrugðinn mér
að þessu leyti. Seinni hluti sögunnar
gerist eftir að hann er flúinn til
Þýskalands; hann verður miklu
kaldlundaðri, vill gerast þýskur og
vill ekkert af styrjöldinni eða flótta-
mönnum vita. Hann missir jafnvel
hæfileikann til að segja sögur og
verður hlutlaus gagnvart heiminum,
fer frá einum stað til annars án þess
að taka virka afstöðu, verður ódj-
arfur, heigull. En barnið Aleks-
andar var ekki þannig; það hikaði
aldrei við að spyrja óþægilegrar
spurningar.“
– Þannig fer stríðið með Aleks-
andar – kemst Bosnía yfir stríðið?
„Nei, samfélagið hefur breyst of
mikið. Það hafa orðið miklir fólks-
flutningar, til dæmis bjuggu 20 þús-
und í Visegrad fyrir stríð, en nú búa
þar tæp 10 þúsund. Yfir helmingur
hefur flutt brott og yfirbragð bæj-
arins hefur breyst. Sama þróun hef-
ur átt sér stað víðar í Bosníu. Litla
vinnu er að fá í smábæjum og fólk
flyst í stórborgina. Þessi þróun var
ekki svona öfgafull fyrir stríð. Auð-
vitað var hreyfing í þessa átt, en hún
var innan eðlilegra marka eins og í
Vestur-Evrópu.
Svo er mikið um spillingu, glæpi
og spennu á milli þjóðarbrota. Ég er
þó bjartsýnn á að þjóðin muni jafna
sig félagslega; fólk reynir að lifa eðli-
legu lífi. En ég er svartsýnni á efna-
hagslífið og spennuna á milli borga
og landshluta, sem ekki var til staðar
áður. Ég held að það líði langur tími
þar til fólk nær að slaka á og hættir
að hugsa um afleiðingar stríðsins. Og
ég held raunar að það sé jákvætt.
Eftir seinni heimsstyrjöldina fór
ekkert uppgjör fram við fortíðina.
Sögubækur gerðu lítið úr átökum
milli þjóðarbrota og aðeins var talað
um stríðið við Þýskaland nasismans
og Ítalíu fasismans. Nú er tímabært
að gera upp og jafna þennan ágrein-
ing. Þá fyrst kemst lífið í eðlilegt
horf.“
– Þú ert með leikandi stíl og brýt-
ur oft upp form frásagnarinnar?
„Ég hef sannfæringu fyrir því að
efni sögunnar velji stílinn sem bókin
er skrifuð í. Ég hef engan stíl. Ég
samdi nýlega leikrit um fjögur gam-
almenni á öldrunarheimili, sem
byggt er á smásögu sem ég skrifaði.
Þar er ég ekki að lýsa litlum furðum
eða að skrifa ljóðrænan prósa. Ég
fylgdist með íbúum á elliheimili,
hlustaði á þá tala saman og fann
hvað þeir voru óhamingjusamir. Og
þeir áttu enga von um að flytja eitt-
hvað annað – úr þessari eymd. Við
þessar kringumstæður fannst mér
eiga við kaldur og knappur texti.
Þannig reyni ég jafnan að móta
tungumálið út frá efniviðinum hverju
sinni.
Ef ég tek dæmi um Ísland, þá
myndi ég nota mjög myndríkt og
kraftmikið tungumál. Við ókum á
miðvikudag um hraun og það var
auðvelt að skynja kraftinn í nátt-
úrunni, sem leyfði þessum litla bíl að
smjúga í gegn: „Ég get nú samt
kramið þig!“ Ég hugsaði það í bíln-
um að ég myndi aðeins nota sterkar
myndlíkingar í þessu umhverfi. Og
svo hætti ekki að rigna! Það var úr-
helli allan daginn. Það er óvenjulegt,
en mér líkaði það vel; maður venst
hljóðinu – það er róandi.“
Rithöfundurinn Bosníski rithöfundurinn Sasa Stanisic flúði með fjölskyldu sinni til Þýskalands þegar stríðið á
Balkanskaga braust út árið 1991. Þar hefur hann meðal annars sent frá sér skáldsögu og samið þrjú leikrit.
Fólk reyndi
að mála
yfir stríðið
Fyrsta skáldsaga bosníska rithöfundarins Sasa Stanisic
leiftrar af frásagnargleði, þó að hann glími við lífið í
fæðingarbæ sínum Visegrad þegar styrjöldin braust út
á Balkanskaga. Pétur Blöndal talaði við Stanisic, sem
flúði Bosníu með fjölskyldu sinni og settist að í Þýska-
landi, um blekkingar kommúnismans, hversdagslíf í
styrjöld og hvernig stíll ræðst af efniviði hverrar bókar.
» Auðvitað er fólgin
ádeila í sögunni á það
hvernig kommúnistar
ráðskuðust með líf fólks;
hvernig krakkar voru
heilaþvegnir af stjórn-
völdum og hvernig for-
eldrar og skólar tóku
þátt í þeim leik.
pebl@mbl.is