Morgunblaðið - 16.09.2007, Qupperneq 40

40 SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
18. september 1977: „Samtök
ungra sjálfstæðismanna hafa
gegnt margþættu hlutverki.
Stór hópur ungs fólks hefur
fengið þar sína fyrstu þjálfun
í félagsmálastörfum. Slíkt
starf er þroskandi fyrir æsku
landsins, hvort sem það fer
fram í stjórnmálasamtökum
ungs fólks, íþróttafélögum,
bindindissamtökum, kristi-
legum félögum ungs fólks,
eða innan vébanda félags-
málahreyfinga. Slíkt starf
ber því ekki að vanmeta,
miklu fremur hlú að því og
rækta þann garð vel. Það
stuðlar að heilbrigðari og
þroskameiri æsku og hlýtur
því að hafa mikla þýðingu
fyrir þjóðina í heild, ekki sízt
nú á tímum, þegar margar
hættur eru í vegi unga fólks-
ins, þegar það stígur sín
fyrstu skref til þess að verða
fullgildir þjóðfélagsþegnar.
Margir þeirra, sem síðar hafa
valizt til forystu fyrir mál-
efnum þjóðarinnar hafa á
yngri árum starfað innan
samtaka ungra sjálfstæð-
ismanna. Gefur það vísbend-
ingu um hve þýðingarmikið
það starf er, sem fram fer
innan þeirra samtaka.“
. . . . . . . . . .
20. september 1987: „Tals-
menn Bandaríkjanna og Sov-
étríkjanna hafa lagt á það
áherslu eftir fundina í Wash-
ington, að nú ætli sérfræð-
ingar ríkjanna að snúa sér
markvisst að langdrægu eld-
flaugunum á landi og fækka
þeim að minnsa kosti um
50%. Njóta þeir stuðnings
allra til þess. Á hinn bóginn
er ljóst, að hin nýju viðhorf
vegna afvopnunarsamning-
anna eiga eftir að setja mjög
svip sinn á umræður um ör-
yggismál í þeim löndum, sem
hafa treyst á kjarnorkuhlíf
risaveldanna, og á það ekki
síst við um bandamenn
Bandaríkjanna í Evrópu. Sú
staðreynd, að Sovétríkin og
fylgiríki þeirra hafa mikla yf-
irburði í hefðbundnum her-
afla í Mið-Evrópu, breytist
ekki við fækkun kjarn-
orkueldflauganna. Enda er
annars vegar lagður meiri
þungi á það núna, að samið
verði um fækkun þessara
vopna, og hins vegar, að hin-
ar lýðfrjálsu Evrópuþjóðir
efli samstarf sitt í varn-
armálum. Augljóst sé, að
Bandaríkjamenn semji fyrst
og síðast út frá eigin hags-
munum, þrátt fyrir allt séu
bandamennirnir í öðru sæti.“
. . . . . . . . . .
21. september 1997: „Í ljósi
þeirra fjölmörgu atvika, þar
sem hjálmar hafa bjargað
hjólreiðafólki frá alvarlegum
meiðslum, fer ekki á milli
mála að þetta er mikilvægt
og sjálfsagt öryggistæki.
Ábyrgð foreldra á því að börn
þeirra eigi og noti hjálma er
að sjálfsögðu mikil. En við
fullorðna fólkið erum líka
hvert og eitt, hvort sem við
eigum börn eða ekki, mik-
ilvæg fyrirmynd.“
Úr gömlum l e iðurum
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
ENDURSKOÐUN LAGA
UM HÚSAFRIÐUN
Mikilvægi þess að gömul húsnjóti verndar hefur aukist íaugum almennings. Oft
virðist hins vegar sem menningar-
verðmæti glatist vegna þess að þegar
augu manna opnast er vinna við deili-
skipulag of langt komin til þess að
hægt sé að vinda ofan af skaðanum.
Nikulás Úlfar Másson arkitekt tekur
við starfi forstöðumanns Húsafriðun-
arnefndar ríkisins 1. nóvember og í
viðtali Guðrúnar Guðlaugsdóttur í
Morgunblaðinu í dag segir hann að
ekki sé alveg klárt í lögum á hvaða
stigi deiliskipulagsvinnu beri að
kynna minjavörslunni hvað verið sé
að gera. „Eigendur viðkomandi bygg-
inga eiga að láta húsafriðunarnefnd
vita af því í góðu tómi áður en þeir
hyggjast rífa hús sitt, flytja það eða
breyta því,“ segir hann. „Þarna er
vissulega gat sem þarf að huga að við
endurskoðun laga um húsafriðun.
Samráðið þarf að fara fyrr af stað.“
Nikulás Úlfar líkir varðveislu
menningararfsins við langhlaup. Um
deiliskipulag miðborgarinnar segir
hann: „Þarna þóttumst við vera að
búa til deiliskipulag á þessu svæði til
frambúðar en Íslendingar hafa til-
hneigingu til spretthlaups og það
gerðist í millitíðinni að gerðar voru
breytingar á deiliskipulaginu sem bú-
ið var að vinna hér.“ Hann segir að
þessar breytingar hafi meðal annars
lotið að atriðum, sem ætlað var að
samræma húsavernd og nýtingu á
svæðinu.
„Til að mynda voru í drögum okkar
heimildir til um 50 þúsund fermetra
nýrrar byggðar á þessu svæði, sem er
heil Smáralind í fermetrum. Þetta
átti að gera með betri nýtingu gömlu
húsanna við Laugaveginn og bygg-
ingu á baklóðum, einkum milli hans
og Hverfisgötu. Við endurskoðunina
var veitt heimild til að rífa nokkuð
mörg hús sem áður var áætlað að
skyldu standa, en það niðurrif skilar
einungis 5.000 fermetrum til viðbótar
við þá 50 þúsund sem áður voru heim-
ilaðir. Ég held að allir sem stóðu að
þessari endurskoðun á sínum tíma
sjái mjög mikið eftir þeirri vinnu.“
Þessi lýsing á vinnubrögðum við
deiliskipulag vekur furðu. Fyrst er
lögð vinna í að finna leið til að sætta
sjónarmið verndunar og nýtingar.
Síðan er því öllu snúið á hvolf og
verndunarsjónarmiðin látin lönd og
leið fyrir takmarkaðan ávinning líkt
og ekki hafi verið hugsað út í hvað
stóð að baki þeirri vinnu og bollalegg-
ingum, sem þegar höfðu verið lagðar í
skipulagið.
Hinn nýi forstöðumaður húsafrið-
unarnefndar kveðst ætla að athuga
hvort borgin hafi sinnt skyldu sinni
gagnvart nefndinni um heimildir til
niðurrifs þegar hann tekur við.
Nikulás Úlfar segir hins vegar að
þótt harkalega hafi verið gengið að
gömlum húsum í Reykjavík séu enn
fín eldri hverfi, svo sem Þingholtin,
hluti Vesturbæjar, Grjótaþorpið og
fleiri, sem hafi haldið sér.
Byggingararfur Íslendinga er ekki
gamall og það er ef til vill þess vegna,
sem virðingu skortir fyrir honum.
Þennan menningararf ber hins vegar
að varðveita. Eitt af því, sem dregur
fólk í miðbæinn, er umhverfið og sag-
an. Ef hann missir sérstöðu sína mun
hann ekkert hafa framyfir Kringluna
og Smáralind nema stöðumælana.
Nikulás Úlfar Másson hefur setið áð-
ur í húsafriðunarnefnd og í viðtalinu
kveðst hann telja að þar sé unnið gott
starf í rannsóknum, en hann vill gera
starf hennar meira áberandi og taka
stundum betur af skarið en gert hef-
ur verið. Hann kallar líka eftir stuðn-
ingi frjálsra félagasamtaka á borð við
Torfusamtökin, sem nýlega voru end-
urvakin. Vonandi verður því kalli
svarað.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
Þ
að er auðvelt að taka frelsi og mann-
réttindum sem gefnum hlut. Það er
auðvelt að gleyma því að stór hluti
mannkyns býr við ófrelsi. Stór hluti
mannkyns nýtur ekki mannrétt-
inda. Stór hluti mannskyns býr í
löndum þar sem hinir fáu vilja að hinir mörgu lifi
eftir þeirra duttlungum og eru tilbúnir að beita
svívirðilegum aðferðum til að fá vilja sínum fram-
gengt. Viljinn til þess að stjórna öðru fólki og
segja því hvernig það eigi að lifa lífi sínu eru ótrú-
lega sterkt og hvimleitt afl í mannkynssögunni öf-
ugt við hugmyndina um einstaklingsfrelsið og þá
hugsjón að hver og einn eigi að fá að ráða sínu eig-
in lífi að því marki að hann skaði ekki aðra í kring-
um sig.
Aðlögunarhæfni mannsins virðist eiga sér lítil
takmörk og með ólíkindum hvernig einstaklingar
geta lagað sig að því umhverfi, sem þeim er búið
og reynt að finna leiðir til að lifa af og komast
áfram. Oft verður það hins vegar með ærnum til-
kostnaði. Þar sem ríkir ógnarstjórn getur fórn-
arkostnaðurinn orðið svo mikill að einstaklingur-
inn bíður þess aldrei bætur. Sums staðar hefur
verið búið þannig að þjóðarhópum að þeir ná sér
ekki á strik þótt líði margir mannsaldrar. Annars
staðar hefur heilum samfélögum verið haldið í
greipum ógnar þannig að eftir situr verpt og undin
þjóðarsál.
Í október er væntanleg bók eftir sagnfræðing-
inn Orlando Figes, sem ber heitið Hvíslararnir
(The Whisperers). Efni bókarinnar er líf almenn-
ings á tímum Stalíns. Þar segir meðal annars af
Antonínu Golovínu, sem var átta ára þegar hún
var send í útlegð ásamt móður sinni og tveimur
yngri bræðrum. Faðir hennar hafði verið handtek-
inn og dæmdur í þriggja ára vist í vinnubúðum
fyrir að vera „kúlakki“ eða „ríkur“ bóndi þegar
verið var að stofna samyrkjubú í þorpinu þar sem
fjölskyldan bjó í norðurhluta Rússlands. Allar eig-
ur fjölskyldunnar, landbúnaðartól og búfénaður
fóru til samyrkjubúsins og fjölskyldan fékk bara
klukkutíma til að pakka saman fötum fyrir ferða-
lagið. Húsið, sem fjölskyldan hafði búið í í margar
kynslóðir, var eyðilagt og fjölskyldan dreifðist um
allar trissur. Eldri bræður hennar og systir, afar
og ömmur, frænkur og frændur flúðu í allar áttir,
sum náðust og voru sett í gúlagið og mörg þeirra
sáust aldrei aftur.
Einstaklingurinn í skugga ofríkis
E
ftir þrjú ár í gúlaginu var Anton-
ína Golovína látin laus ásamt fjöl-
skyldu sinni, en hún komst aldrei
yfir óttann og niðurlæginguna,
sem spratt af uppruna hennar.
Hún þorði ekki að verjast árásum
og vissi að ekkert var öruggt. Stjórnvöld gátu
kippt undan henni fótunum hvenær sem var og
réttindi hennar voru engin. Hún var of hrædd til
að verjast ofsóknum annarra barna. Hún sat þögul
og full af skömm þegar einn af kennurum hennar
sagði við hana fyrir framan allan bekkinn að hún
og hennar líkar væru óvinir fólksins, „kúlakkaskít-
ur“, sem full ástæða hefði verið að senda í útlegð
og hefði mátt dúsa þar áfram.
Golovína fann hins vegar leið til þess að lifa af í
sovésku samfélagi og yfirvinna óttann og skömm-
ina. Hún var staðráðin í að komast áfram þrátt
fyrir að uppruna sinn og jókst smám saman sjálfs-
traust. Þegar hún var sautján ára tók hún þá
djörfu ákvörðun að leyna uppruna sínum fyrir yf-
irvöldum og gekk svo langt að falsa skilríki sín til
að komast í læknaskóla. Hún talaði aldrei um fjöl-
skyldu sína við vini eða starfsfélaga í lífeðlisfræði-
stofnuninni í Leníngrad þar sem hún vann í 40 ár.
Hún gekk í kommúnistaflokkinn og var félagi í
honum þar til hann var lagður af árið 1991.
Í fjörutíu ár leyndi hún mann sinn meira að
segja sannleikanum um uppruna sinn. Eins og
fram kemur í bókinni töluðu þau hjónin örsjaldan
um fjölskyldur sínar þar til árið 1985 að öldruð
frænka eiginmanns hennar kom í heimsókn og
missti út úr sér að faðir hans hefði verið yfirmaður
í flota Rússakeisara og bolsévikar hefðu tekið
hann af lífi. Án þess að vita það hafði Golovína í öll
þessi ár verið gift manni, sem líkt og hún hafði í
æsku verið í vinnubúðum. Þau byrjuðu eftir þetta
að segja hvort öðru frá fortíðinni sem þau höfðu
falið hvort fyrir öðru og fyrir umhverfi sínu.
Ástæðan fyrir því var meðal annars að nú var
Míkhaíl Gorbatsjov kominn til valda og glasnost-
stefnu hans fylgdi opin umræða í sovéskum fjöl-
miðlum um kúgunina í valdatíð Stalíns. En þau
voru ekki tilbúin að tala um þetta við dóttur sína,
sem var kennari, af þeirri einföldu ástæðu að þau
óttuðust bakslag gegn Gorbatsjov og töldu að lík-
legra að dóttur þeirra væri borgið vissi hún ekki
um uppruna sinn ef stalínistar sneru aftur til
valda. Það var ekki fyrr en 1991 þegar Sovétríkin
voru hrunin að Golovína hleypti í sig kjarki til að
segja dóttur sinni frá því að hún ætti rætur að
rekja til „kúlakka“.
Í bók sinni fjallar Figes um fjölskyldulíf í Sov-
étríkjunum út frá siðferðislegu sjónarmiði. Eins
og hann segir sjálfur rýnir hann í það hvernig fjöl-
skyldur brugðust við þrýstingnum frá stjórnvöld-
um. Hvernig þær reyndu að halda í hefðir og gildi
og koma þeim til skila til barna sinna þegar þau
stönguðust á við þau opinberu gildi, sem sovéska
kerfið kaffærði ungu kynslóðina í bæði í skólum og
ungliðahreyfingum. Hvaða áhrif hafði það á náin
sambönd að búa við ógnarstjórn? Hvað hugsaði
fólk þegar eiginmaður eða eiginkona, faðir eða
móðir var skyndilega handtekin fyrir að vera
„óvinur fólksins“? Hvernig áttu dyggir sovéskir
þegnar að vinna úr árekstrinum milli þess að
treysta sínum nánustu og trúa ríkisstjórn, sem
þeir óttuðust? Hvernig var hægt að halda í kraft
mannlegra tilfinninga í siðferðislegu tómarúmi
ógnarstjórnar Stalíns? Ætlun Figesar er að sýna
hvernig milljónir manna þurftu að þegja, ljúga,
gera sér upp vináttu og svíkja og gera siðferð-
islegar tilslakanir til þess eins að lifa af.
Mikið hefur verið skrifað um hryllinginn í Sov-
étríkjunum allt frá því að Alexander Solsjenitsín
afhjúpaði gúlagið á sjöunda áratugnum. Figes er
hins vegar að fjalla um fólkið sem, kúgað af oki
óttans, bar sovétkerfið uppi þótt það þyrfti að af-
neita rótum sínum. En frásagnir andófsmannanna
lýstu fremur tilveru þeirra, sem buðu valdinu
birginn, en hinna, sem löguðu sig að kerfinu og
enduðu jafnvel með því að taka þátt í glæpum
þess. Talið er að 25 milljónir manna hafi látið lífið
vegna kúgunar Stalíns og eru þá ekki taldar með
þær milljónir sem sultu í hel og féllu í heimsstyrj-
öldinni síðari. Árið 1941 bjuggu 200 milljónir
manna í Sovétríkjunum og því er um að ræða einn
áttunda hluta þjóðarinnar. Þeir sem eftir voru
lifðu í þögn. Fólk þorði ekki að tala upphátt vegna
þess að óvarkárni gat haft skelfilegar afleiðingar.
Það var í mesta lagi hægt að hvísla og þaðan kem-
ur heiti bókarinnar.
Samfélag byggt á lygum
Þ
að, sem Figes fjallar um í bók sinni, á
vitaskuld mun víðar við en í Sov-
étríkjunum. Kína er annað dæmi
um samfélag þar sem stjórnvöld
hafa ríkt í krafti ógnar. Þar var fólk
ofsótt vegna uppruna síns og stöðu.
Hryllingi menningarbyltingarinnar hafa verið
gerð góð skil. Þar var þjóðfélaginu skipt upp. Ann-
aðhvort voru menn meðal þeirra, sem ofsóttu, eða
voru ofsóttir. Á einni nóttu gat hlutskipti einstak-
lings síðan breyst frá því að ofsækja í að vera of-
sóttur. Blaðamaður Morgunblaðsins átti fyrir
nokkrum árum samtal á hóteli í Peking við Kín-
verja, sem var í samstarfi við íslenskt fyrirtæki.
Þegar viðtalinu var lokið barst talið að kínversku
samfélagi og afdráttarlaus umsögn viðmælandans
kom blaðamanninum í opna skjöldu. Hans skoðun
var sú að kínverskt samfélag væri rotið inn að
beini vegna þess að það væri byggt á lygi. Til þess
að komast áfram í kínversku samfélagi þyrfti með
einhverjum hætti að játa hollustu við kommún-
istaflokkinn eða beygja sig undir vald hans. Vald
kommúnistaflokksins væri byggt á blekkingum og
lygum og einstaklingar sem þyrftu að gangast
undir þetta til að eiga von um framgang eða vel-
gengni væru einfaldlega skemmdir.
Þetta er vitaskuld aðeins mat eins manns en
vekur til umhugsunar um það hvernig fólk fari að
því að halda í heilindi sín þegar allt í umhverfinu
vinnur gegn því að það sé hægt. Hvernig fer fólk
að því að halda sér gangandi í kerfi, sem í raun nið-
urlægir það daglega og jafnvel fyrirlítur, vitandi
það innst inni að með þátttöku sinni viðheldur það
og hleður undir ranglætið. Mest sláandi dæmið
um þetta er sennilega Vojciech Jaruzelski, fyrr-
verandi leiðtogi Póllands. Stór hluti fjölskyldu
Jaruzelskis lét lífið í gúlaginu í hreinsunum Sov-
étmanna í Póllandi. Engu að síður gekk hann
pólska kommúnistaflokknum á hönd, flokki, sem
stjórnaði í skjóli valdsins í Moskvu, sem hafði
murkað lífið úr fjölskyldu hans. Jaruzelski komst
til æðstu metorða í Póllandi og er þekktastur fyrir
að hafa sett herlög þegar var farið að hrikta í
valdastoðum kommúnistaflokksins vegna upp-
gangs Samstöðu. Síðan má deila um það hvort
hann hafi afstýrt innrás Rússa og blóðbaði með því
að setja herlögin, en hvað sem því líður var hann
leppur valds sem erfitt er að skilja að hafi verið
honum geðfellt.
Glæpir ógnarstjórna eru ekki aðeins gegn þeim
sem falla fyrir hendi þeirra. Þeir eru gegn öllum
almenningi. Það er auðvelt að fordæma fólk, sem
rís ekki upp gegn ofríki, en í þeim efnum verður að
varast hrokann. Enginn getur sagt hvernig hann
mun bregðast við í slíkum kringumstæðum, ekki
Laugardagur 15. september
Reykjavíkur