Morgunblaðið - 22.06.2008, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. JÚNÍ 2008 31
Reuters
Villtir í valmúanum Afganskir hermenn leita talibana á valmúaakri í þorpinu Sanjaray í Zhari-héraði. Ópíumframleiðsla er orðin burðarásinn í
afgönsku efnahagslífi og stjórnvöld ráða ekkert við ástandið. Rúmlega 90% heróíns í heiminum kemur frá Afganistan.
O
rðið hnattvæðing er not-
að til að lýsa heimi þar
sem landamæri skipta
minna og minna máli.
Heimur án landamæra
er heimur frjálsra við-
skipta þar sem vörur,
peningar og vinnuafl
flæða um án hafta. En
hnattvæðingin nær
einnig til undirheimanna og skipulagðrar
glæpastarfsemi eins og fréttir um mansal og
eiturlyfjasmygl sýna. Á nokkrum stöðum í
heiminum er ástandið með þeim hætti að ekki
er nokkur leið að gera greinarmun á glæpa-
samtökum, yfirvöldum og stjórnvöldum.
Samkvæmt útreikningum Sameinuðu þjóð-
anna nema viðskipti með ólögleg eiturlyf í
heiminum 320 milljörðum dollara, sem er
meira en þjóðarframleiðsla 90% af löndum
heimsins. Í skýrslu Sameinuðu þjóðanna um
eiturlyfjaheiminn 2007 kemur fram að árið
2006 hafi tekist að stöðva vöxtinn í eiturlyfja-
viðskiptum í heiminum. Staðan er engu að síð-
ur grafalvarleg. Tæplega fimm prósent jarðar-
búa á aldrinum 15 til 64 ára eða 200 milljónir
manna nota ólögleg eiturlyf árlega og þar af er
talið að neysla 25 milljóna manna sé vandamál.
Markaðurinn er því gríðarlega stór og ábatinn
getur verið mikill. Smyglari, sem kemur her-
óíni frá Afganistan til Tyrklands, getur átt von
á því græða á milli 26% og 58%, samkvæmt
skýrslu, sem stjórn Tonys Blairs, forsætisráð-
herra Bretlands lét gera á sínum tíma. Þetta
er mun meiri hagnaður en gera má ráð fyrir á
flestum sviðum löglegra viðskipta.
Ópíum og kókaín
Valmúarækt hefur rokið upp úr öllu valdi í
Afganistan eftir að bandamenn gerðu þar inn-
rás í kjölfar hryðjuverkanna 11. september
2001. Í áðurnefndri skýrslu Sameinuðu þjóð-
anna segir að 92% ópíumframleiðslunnar í
heiminum eigi sér stað í Afganistan. Búrma
var áður í fyrsta sæti en þar hefur tekist að
draga verulega úr framleiðslunni. Afganar
voru fljótir að fylla upp í tómarúmið. Eftir að
talibanar féllu frá völdum hefur ópíum, sem
notað er til að framleiða heróín, náð því að
verða 57% af þjóðarframleiðslu. Stjórnvöld í
Kabúl ná ekki nokkrum tökum á ástandinu.
Þau hafa völd í höfuðborginni og norðurhluta
landsins, en síðan ekki söguna meir og gildir
þá einu þótt hátt í 20 þúsund hermenn á veg-
um Atlantshafsbandalagsins séu þeim til full-
tingis.
Blaðamaðurinn Misha Glenny segir í bók
sinni McMafia, Crime Without Frontiers, að
íhlutunin í Afganistan hafi gert landið að
þungamiðju skipulagðrar glæpastarfsemi,
uppreisna og hryðjuverkastarfsemi. „Landið
nærir nú hvers kyns samtök, allt frá tyrk-
neskum eiturlyfjahringum til einræðisherr-
anna í Túrkmenistan og Úsbekistan, að
ógleymdum [hryðjuverkasamtökunum] al-
Queda, sem hafa megnið af tekjum sínum á
svæðinu af ópíumviðskipum,“ skrifar Glenny.
Kólumbía er annað dæmi, sem Glenny tekur
um land þar sem eiturlyf hafa riðið samfélag-
inu á slig. Hagkerfi Kólumbíu er flóknara og
öflugra en hagkerfi Afganistans. Þar eru ólög-
leg eiturlyf um þrjú prósent af þjóðarfram-
leiðslu. Áhrifin á þjóðfélagið eru hins vegar
geigvænleg. Umfang kókaínviðskiptanna hef-
ur dugað eiturlyfjahringunum og bardaga-
sveitum annars vegar og skæruliðum hins veg-
ar til að halda 70 þúsund manns undir vopnum
svo árum skiptir. Þarna er í raun um að ræða
tvo einkaheri. Sprengjutilræði, fjöldamorð og
tilhæfulaus dráp eru framin á báða bóga. Þrjár
milljónir manna í Kólumbíu hafa flosnað upp
vegna þessa vanda frá því um miðjan síðasta
áratug og stjórnvöld í Kólumbíu hafa ekkert
bolmagn til að ráða við vandann. Jan Egeland,
yfirmaður mannúðarmála hjá Sameinuðu þjóð-
unum, hefur sagt að eiturlyfjastríðin í Kól-
umbíu hafi leitt til „mestu manndrápa, mesta
mannúðarvandans, mesta mannréttinda-
vandans og mestu átaka á vesturhveli jarðar“.
Umfang eiturlyfjaviðskipta í heiminum er
það mikið að þótt þau hafi staðið í stað eða
jafnvel dregist örlítið saman er ekki hægt að
segja að stríðið gegn eiturlyfjum, sem Banda-
ríkjamenn hafa rekið um árabil, hafi borið ár-
angur og segja margir að það hafi mistekist
hrapalega. Sameinuðu þjóðirnar hafa sett
fram þá staðhæfingu að 70% skipulagðrar
glæpastarfsemi í heiminum snúist um ólögleg
eiturlyf. Ugglaust má deila um slíkar tölur, en
ábatavonin af að seðja eiturlyfjafíkn Vestur-
landa fer ekki á milli mála. Eiturlyfin eru eins
og plága eða faraldur. Þeir, sem ánetjast eit-
urlyfjum, eiga oft ekki afturkvæmt og margir
eru alla ævi að berjast við að losna úr viðjum
þeirra. Líf þeirra og fjölskyldna þeirra eru í
rúst.
Gunnar Smári Egilsson lýsir ástandinu svo í
pistli á vef SÁÁ: „Það er varla nokkur maður
sem myndi andmæla því að áfengis- og fíkni-
efnaneysla breiðist hratt út á Vesturlöndum.
Svo hratt að kalla mætti faraldur. Og að afleið-
ingar þessarar auknu neyslu eru ömurlegar
fyrir milljónir einstaklinga og fjölskyldur
þeirra. Og að samfélagsáhrif þessarar neyslu
eru ekki síður hörmuleg: auknir glæpir, meira
ofbeldi, brotnar og veikar fjölskyldur. Það
mætti jafnvel halda því fram að áfengis- og
fíkniefnaneysla hefði svo gegnsósað sam-
félagið að hegðun og lífsgildi fíkilsins séu í
raun orðin normið í samfélaginu. Að við höfð-
um í raun drukkið frá okkur mest allt vit og
séum sem hópur dottin niður á stig fyllibytt-
unnar.“
Ólögleg eiturlyf á Íslandi
Ísland er ekki í þungamiðju starfsemi al-
þjóðlegra glæpahringja, en landið stendur
heldur ekki utan við skarkala heimsins. Á Ís-
landi er ekkert síður eftirspurn eftir eitur-
lyfjum en annars staðar. Yfirvöld hafa á und-
anförnum misserum gert upptækar stórar
sendingar af eiturlyfjum. Í liðinni viku fundust
hátt í 200 kíló af hassi í húsbíl um borð í ferj-
unni Norrænu. Allt árið í fyrra var aðeins lagt
hald á 8,7 kg af hassi. Erfitt er að segja til um
það hvað 200 kg eru stór hluti af þeirri neyslu,
sem hér á sér stað árlega, en kannski er ekki
fjarri lagi að um sé að ræða um fimmtung
hennar. Samkvæmt útreikningum á Vogi er
ársneyslan af kannabisefnum hér á landi 1.100
kg eins og fram hefur komið í 24 stundum.
Annað dæmi er Pólstjörnumálið svokallað frá
því í fyrra þegar smygla átti 23,6 kg af amfeta-
míni, tæplega 14 kg af amfetamíndufti og 1.746
e-töflum inn í landið með skútu, sem kom til
hafnar í Fáskrúðsfirði. Tvö kg af amfetamíni
til viðbótar voru gerð upptæk í Færeyjum í
tengslum við rannsókn Pólstjörnumálsins. Í
desember var maður handtekinn í Leifsstöð
með 27 þúsund e-töflur.
Þessi mál sýna að það er ekkert síður gróða-
von af því að dreifa ólöglegum eiturlyfjum á Ís-
landi en annars staðar. Í fréttum kom fram að
samkvæmt SÁÁ mætti selja hassið, sem var
gert upptækt í liðinni viku, á 400 milljónir
króna á götunni.
Ólögleg eiturlyf kosta skildinginn. Sam-
kvæmt könnun, sem var gerð á Bretlandi á síð-
asta áratug, tengdust 75% alvarlegra glæpa
þar eiturlyfjum. Glæpamenn, sem eru eitur-
lyfjafíklar, ná sér í 70% tekna sinna með þjófn-
aði. Engar tölur eru til um Ísland, en hér
hljóta sömu lögmál að gilda.
Í baráttunni gegn fíkniefnum þarf að gera
skýran greinarmun á fórnarlömbum eiturlyfja
og þeirra sem auðgast á þeim, þótt vissulega
séu til grá svæði, sérstaklega þar sem skuld-
ugir fíklar eru þvingaðir til að ganga erinda
eiturlyfjasalanna. Það eiga að vera þung við-
urlög við því að smygla eiturlyfjum og dreifa
þeim. En hvernig á að umgangast fíklana? Ef
þeim er refsað með fullum þunga er hætt við
því að þeim sé gert erfiðara fyrir að snúa við
blaðinu en ella. Þá er hætt við að þeim verði
ýtt endanlega út fyrir jaðar þjóðfélagsins.
Í baráttunni gegn fíkniefnum hefur mest
áhersla verið lögð á löggæslu og forvarnir. En
það verður einnig að huga að fíklunum sjálf-
um. Markmiðið hlýtur að vera að draga úr
skaðanum, svo vitnað sé í fyrirsögn greinar
þriggja hjúkrunarfræðinema, Jónu S. Gunn-
arsdóttur, Rúnu Guðmundsdóttur og Helgu
Sifjar Friðjónsdóttur, sem nýlega birtist í
Morgunblaðinu um sprautunotkun fíkniefna-
neytenda. Þar benda þær á að samkvæmt
Farsóttarfréttum sé sífellt algengara að blóð-
bornir sjúkdómar á borð við HIV og lifr-
arbólgu B og C smitist hér á landi. „[Á]rlega
greinast 40-60 ný tilfelli lifrarbólgu C og er
sprautunoktun vímuefnaneytenda langstærsti
áhættuþátturinn. HIV-smitum hefur einnig
fjölgað en samkvæmt Landlæknisembætti
greindust 13 einstaklingar árið 2007, þar af 6
sprautufíklar, 2006 greindist 1 HIV-smit með-
al sprautufíkla en ekkert árið 2005. Hins veg-
ar er þekking á sprautunotkun og áhættu-
hegðun, eins og endurnýtingu og samnýtingu
sprautubúnaðar, meðal sprautufíkla á Íslandi
takmörkuð.“
Höfundarnir könnuðu sprautuhegðun fíkla
á Íslandi og komust að þeirri niðurstöðu að
endurnýting og samnýting sprautubúnaðar
væri mjög algeng. Um 84% þátttakenda í
rannsókn þeirra höfðu endurnýtt nálar, tæp-
lega 80% samnýtt nálar og tæplega 75% sam-
nýtt sprautubúnað. Tæp 80% þátttakendanna
töldu að lélegt aðgengi að sprautubúnaði væri
meginástæða þessarar hegðunar.
Sprautufíklum fjölgar jafnt og þétt hér á
landi og er talið að árlega bætist 70 til 110 ein-
staklingar í hópinn. Jóna, Rúna og Helga Sif
leggja til að reynt verði að draga úr skað-
anum af sprautunotkun með aðgerðum, til
dæmis nálaskipta-þjónustu fyrir sprautufíkla.
Slíka þjónustu þarf að veita með þeim hætti
að hún verði í raun og veru notuð. Sprautu-
fíklarnir verða að geta treyst því að þeir geti
leitað sér hjálpar án þess að það komi þeim í
koll síðar.
„Skaðaminnkandi inngrip eða þjónusta eru
samfélagsmiðaðar, ókeypis fyrir notendur og
felast í nærþjónustu. Þannig er þjónustan
veitt á forsendum notenda í þeirra umhverfi
en ekki eingöngu bundin við heilsugæslu-
stöðvar eða sjúkrahús,“ skrifa þær. „Skaða-
minnkandi inngrip eins og nálaskiptiþjónusta
veitir sprautufíklum, sem einhverra hluta
vegna vilja ekki eða geta ekki hætt neyslu eða
farið í meðferð, aðgang að dauðhreinsuðum
sprautubúnaði og kemur notuðum og hugs-
anlega sýktum búnaði úr umferð. Nálaskipti-
þjónustur gefa einnig annan búnað eins og t.d.
sótthreinsibúnað og smokka. Slík þjónusta
býður auk þess upp á viðeigandi heilbrigð-
isfræðslu, ráðgjöf og milligöngu í heilbrigðis-
og félagsþjónustu, bólusetningu gegn inflú-
ensu, lungnabólgu og lifrarbólgu B ásamt
skimun fyrir HIV og lifrarbólgu C. Hefur slík
nærþjónusta m.a. skilað árangri með því að
auka skimun og bólusetningu meðal sprautu-
fíkla sem annars sækja takmarkað slíka þjón-
ustu. Þarna býðst mikilvægt tækifæri til að
nálgast hópinn, hvetja til áhættuminni hegð-
unar og fylgjast með heilsu notendanna og
breytingum í vímuefnaheiminum.“
Á Íslandi hefur verið búin til umgjörð fyrir
fíkla til að taka á vanda sínum sem segja má
að sé til fyrirmyndar og gildir þá einu hvort
um er að ræða lögleg eða ólögleg fíkniefni.
Áfengi veldur mun meiri skaða í samfélaginu
en ólögleg fíkniefni af þeirri einföldu ástæðu
að mun fleiri neyta þess. Á meðan ekki tekst
að leysa upp eiturlyfjahringina verður að
leggja áherslu á að koma til móts við fórn-
arlömb þeirra.
Glæpir án landamæra
Reykjavíkurbréf
220608
57%
Hlutfall ópíums af
þjóðarframleiðslu Afgana
70%
Hlutfall eiturlyfja af al-
þjóðlegri glæpastarfsemi
75%
Hlutfall alvarlegra glæpa
á Bretlandi tengt eiturlyfjum
80%
Hlutfall sprautufíkla á
Íslandi sem samnýta nálar