Náttúrufræðingurinn - 2005, Blaðsíða 3

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
NÁTTORUFRÆÐI - HVAÐ ER ÞAÐ?
Náttúrufræðingur - hvaða þýðingu
hefur þetta orð? Það væri býsna
fróðlegt verkefni að skoða hvaða
merkingu almenningur leggur í þetta
orð. Hefði ég verið spurður að þessu á
táningsaldri, þ.e.a.s. upp úr 1960, hefði
ég vafalaust romsað upp úr mér ein-
hverri visku um jarðfræði, dýrafræði
og grasafræði og nefnt menn á borð
við Sigurð Þórarinsson, Bjarna Sæ-
mundsson og Stefán Stefánsson. Svar
mitt nú yrði eitthvað á þá leið að nátt-
úrufræðingur sé fræðimaður sem
leitast við að lýsa náttúrunni, bæði
dauðri og lifandi, og skilja breytileika
hennar bæði í tíma og rúmi. Náttúru-
fræðingurinn vill geta skýrt veröldina
í dag í ljósi framvinduferla í fortíðinni
og nýtt vitneskju sína og skilning til
þess að spá fyrir um framtíðina.
Strangt til tekið eru náttúrufræðingar í
víðum skilningi ekki til í dag, og hafa
líkast til ekki verið til frá því á dögum
Forn-Grikkja. Að sönnu er til fólk nú á
dögum sem er mjög fjölfrótt um
náttúruna. Slík fjölfræðiþekking ristir
þó grunnt í þeim hafsjó fræða og
þekkingar sem finna má í fræðiritum
og rennur nú í stríðum straumum inn
í gagnabanka mannkynsins.
Þó svo ekki séu til eiginlegir
náttúrufræðingar í þessum víða skiln-
ingi þá er ljóst að nú eru til fleiri sem
fást við náttúrufræðileg vandamál en
nokkurn hefði órað fyrir um það leyti
sem ég var að hefja háskólanám í
líffræði. Þetta á sér einkum rætur í því
að hin ýmsu svið náttúrufræðanna
hafa þanist út og greinst í sífellt fleiri
undirgreinar. Nútíma náttúrufræðing-
ur er undantekningalítið sérfræðingur
á þröngu sviði.
Hvergi hefur útþensla fræðanna
verið hraðari en í líffræði en innan
hennar hafa á síðustu áratugum orðið
til algerlega ný fræðasvið. Stærsta
byltingin í þessum efnum er tilkoma
sameindalíffræði, sem kom fram sem
heilsteypt fræðigrein á sjöunda og
áttunda áratug síðustu aldar í kjölfar
þess að menn öðluðust skilning á
byggingu stórsameinda og hlutverki
þeirra í frumum. Stórstígar tækni-
framfarir í lífefnafræði og upplýsinga-
fræði hafa svo kynt enn frekar undir
veldisvexti sameindalíffræðinnar á
síðasta áratug. Þessi þróun hefur
einnig leitt til aukinnar samþættingar
innan líffræðinnar. Þetta birtist m.a. í
því að aðferðum sameindalíffræði er
nú beitt í æ ríkara mæli í hefðbundnari
greinum líffræðinnar. Sameindalíf-
fræðin er nú einnig orðin mikilvæg-
asta rannsóknartól vísindamanna í
greinum er lúta að hefðbundnari
sviðurn líffræði og heilbrigði manns-
ins. Það dylst engum að á vettvangi
sameindalíffræðinnar Hggja stórkost-
leg tækifæri í náinni framtíð, t.d. við
að svara mikilvægum spurningum
um þróun lífsins eða til að átta sig á
því hvernig mannsheilinn starfar.
Ef við snúum okkur frá smásæjum
heimi stórsameinda, frumulíffæra og
frumna og hugum að þeirri náttúru-
fræði sem felst í að skýra breytingar í
umhverfi okkar þá blasa við okkur
stórkostleg og ögrandi vandamál.
Þessi vandamál kristallast í spurning-
unni um það hvernig mannkynið
getur lifað í vistkerfum jarðarinnar og
nýtt þau án þess að spilla þeim. Þessi
spuming fellur undir umhverfisfræði
sem, líkt og sameindalíffræðin, hefur
orðið til sem fullburða fræðigrein á
allrasíðustu áratugum. Öllum má vera
ljóst að þessi spurning snertír nánast
öll svið mannlegra athafna og skír-
skotar til allra fræðasviða. Þess vegna
er umhverfisfræðin þverfræðileg.
Þáttur náttúrufræðanna er mikilvæg-
ur og augljóst að til að ná árangri við
að skilja hnattrænar breytingar á um-
hverfi okkar þarf að flétta saman
rannsóknir á mismunandi sviðum
náttúrufræða. Við verðum t.a.m. að
öðlast skilning á því hvernig hækk-
andi hiti verkar á straumakerfi sjávar
og veðurfar áður en við getum farið að
spá fyrir um breytingar á vistkerfum á
mismunandi stöðum. Þessi fræðilega
samþætting sést vel í samstarfi veður-
fræðinga, haffræðinga, jöklafræðinga,
jarðfræðinga og líffræðinga á sviði
fornveðurfræði. Rannsóknir sem
þessar byggjast æ meir á samstilltu
teymi náttúrufræðinga.
Eitt af stærstu og mikilvægustu
verkefnum náttúrufræðinga er
fræðsla almennings, bæði í gegnum
skólakerfið og aðra miðla. Að sönnu
skiptir miklu máli að koma náttúru-
vísindum á framfæri við virt erlend
tímarit og á alþjóðlegum ráðstefn-
um, en ég held að við „náttúrufræð-
ingar" verðum að taka okkur á í að
miðla niðurstöðum okkar til
almennings á íslandi. Við erum að
vísu þónokkuð dugleg að halda úti
fyrirlestraröðum og halda ráðstefr.
ur á íslensku. Má í því sambandi
nefna lofsvert framtak félagasam-
taka eins t.d. HÍN og Líffræði-
félagsins. Þá má nefna ýmis nýmæli
eins og Raunvísindaþing, sem fyrst
var haldið 2004 en áformað er að
efna til á tveggja ára fresti í fram-
tíðinm. En hér þarf fleira að koma til.
Að mínu viti hefur aldrei verið
nauðsynlegra en nú að styrkja tengsl
manns og náttúru. Við sjáum glögg-
lega vilja margra borgarbarna til að
efla þessi tengsl „aftur", upplifa nátt-
úruna og skilja. Þarna höfum við sem
„náttúrufræðingar" mikilvægu hlut-
verki að gegna við að upplýsa
almenning og fræða um þá leyndar-
dóma sem við höfum svipt hulunni af
á síðustu áratugum og hvaða vanda-
mál sú vitneskja hefur gjaman í för
með sér.
Sigurður S. Snorrason er
forstöðumaður
Líjfræðistofnunar Háskólans
1