Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2005, Blaðsíða 27

Náttúrufræðingurinn - 2005, Blaðsíða 27
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags strengi (veinlets) innan blaðreita eru þeir einfaldir eða klofnir. Smástrengjakerfið við blaðröndina er bogamyndað, þar sem strengir tengjast eða sameinast og mynda marga litla boga. Lögun blaðanna, strengjakerfið og blaðröndin eru einkennandi fyrir blöð sem tilheyra vænghlyn (Acer sp. aff. askelssonii). Blöðum af þessari gerð hefur verið lýst áður úr jarðlögum hér á landi og hafa fundist í setlögum frá mið- til síð- míósentíma og eru 10-6 milljón ára gömul. Árið 1983 var lýst hlyn- blöðum frá Mókollsdal (9-8 millj. ára) og Hreðavatni (7-6 millj. ára) sem voru talin til vænghlyns (A. sp. aff. askelssonii).8 Áður höfðu blöð af þessari gerð verið talin til fleiri en einnar tegundar. Árið 1972 var blaði frá Mókollsdal sem talið var tilheyra oddhlyn (A. cf. tricuspidatum Bronn)6 lýst stuttlega en nánari rannsóknir sýndu að það tilheyrir einnig væng- hlyn. Svisslendingurinn Oswald Heer3 lýsti blaði úr setlögunum við Hreðavatn sem hann taldi til platan- viðar (Platanus aceroides Goeppert). Endurskoðun á þessu blaði stað- festir hins vegar að blaðið tilheyrir vænghlyn. Rússinn Mikael A. Akhmetiev og samstarfsmenn hans12 lýstu hlynblaði úr sömu setlögum og töldu það tilheyra Acer sp. ex sect. Platanoidea Pax. Endur- tekin rannsókn á því hefur einnig leitt í ljós að það er af sömu tegund °g hér hefur verið lýst og því er það mi talið til vænghlyns. Þá hefur blöðum af þessari gerð verið lýst úr setlögum við Hreðavatn13 og voru þau nefnd Acer sp.2 Að lokum skal nefnt að Friðgeir Grímsson5,9 fann þessa sömu blaðgerð í setlögunum við Hreðavatn og taldi þau tilheyra vænghlyn. Þegar blöð vænghlyns eru borin saman við blaðgerðir útdauðra hlyn- tegunda kemur í ljós að besta sam- svörun er við hvítfuglahlyn (A. ivhitebirdense) þegar litið er til forms- ins. Hvítfuglahlynur hefur fundist í vesturhluta Norður-Ameríku, í setlögum frá ár- til síðmíósen.11 Utlínur blaðanna, strengjakerfið og einkenni blaðrandarinnar (smáæða- kerfið og lögun tanna) eru mjög líkar en þó ekki nákvæmlega eins. Það er einnig eftirtektarvert að blöð af hvítfuglahlyn hafa fundist með mjög stórum vængaldinum. Þau hafa mörg sameiginleg einkenni með aldinum vænghlyns (A. askelssonii) sem finnast í sömu setlögum og lauf- blöð tegundarinnar. Þegar blöð vænghlyns eru borin saman við blöð núlifandi hlyntegunda má sjá flest sameiginleg einkenni með sykur- hlyn (A. saccharum Marsh) sem vex í Norður-Ameríku og broddhlyns (A. platanoides Linné) sem vex í Evrópu og Asíu. Steingerðu blöðin eru svipuð að stærð og lögun og blöð þessara núlifandi tegunda og blaðröndin, tennurnar og strengja- netið er eirtnig mjög líkt. Þó eru frávik það mikil að ekki er hægt að telja vænghlyn til þessara núlifandi tegunda. Hins vegar bendir allt til þess að tegundimar séu náskyldar eða þá að um samhliða þróun hafi verið að ræða og þessar tegundir hafi fengið keimlíkt útlit þar sem þær lifðu í svipuðu umhverfi við sambærilegar aðstæður. Plöntusamfélög OG DREIFING VÆNGALDINA A SÍÐTERTÍER Á ÍSLANDI Vængjuð aldin álms, vænglmotu og vænghlyns sem finnast í síð- tertíerum setlögum á Islandi eru eins og áður sagði óvenjustór, með stór fræhús og vængi. Ekki er óeðlilegt að í plöntusamfélagi á afmörkuðu landsvæði á nútíma eða úr setlögum frá tilteknu tímabili í jarðsögunni finnist tegund sem hefur óvenjustór aldin miðað við aðrar tegundir. Það sem vekur athygli er að fundist hafa að minnsta kosti þrjár tegundir sem eru með óvenjulega stórvaxin aldin og ennfremur að um er að ræða tegundir lítt skyldra ættkvísla, ætta og ættbálka. Greinilega er því ekki um að ræða sérhæfingu tegunda innan tiltekinnar ættkvíslar, þar sem þetta kemur fram hjá álmi, væng- hnotu og hlyn og virðist um að ræða viðbrögð við umhverfisaðstæðum. Ef litið er til plöntusamfélags sem fundist hefur í setlögum í Mókolls- dal (9-8 millj. ára) þar sem allar fyrrgreindar tegundir finnast, má sjá að meirihluti tegundanna hefur vindborin fræ. Má þar nefna tegundir sem tilheyra furu (Pinus), greni (Picea), lerki (Larix), elri (Alnus), birki (Betula), víði (Salix), álmi (Ulmus), vænghnotu (Ptero- carya) og hlyn (Acer).6,12,8 Þar eru eirvnig nokkrar tegundir sem dreifa fræjum sínum með dýrum eða að fræin falla rétt við rætur móður- plöntunnar og berast stuttar vega- lengdir, eins og raunin er með hesli (Corylus), vallmotu (Juglans), beyki Tegund Útbreiðsla (nútíma) Stærð vængaldins (mm) Stærð fræhúss (1/b í mm) Hlutfall milli fræhúss og vængjar Lögun fræhúss Yfirborð fræhúss A. saccharinum Norður Ameríka 30-50 8-15/4-8 1:3 eða minna lensulaga margrákótt & Toðið A. whitébirdense N-Ameríka (míósen) 45-80 10-24/5-16 1:2 til 1:3 breiðlensulaga 5 til 7 rákótt Acer askelssonii ísland (míósen) 50-90 10-35/10-20 um 1:2 breiðlensulaga margrákótt & loðið tafln. Útbreiðsla og helstu einkenni aldina núlifahdi og útdauðra hlyntegunda sem líkjast mest þeirri tegund sem fundist hefur í setlögumfrd síðtertíer á íslandi. - Distribution and characteristics ofwinged samaras of rccent and extinct species ofmaple compared w'th the large samara from Upper Miocene deposits in Iceland. 25
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76

x

Náttúrufræðingurinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.