Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 27

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
strengi (veinlets) innan blaðreita eru þeir
einfaldir eða klofnir. Smástrengjakerfið
við blaðröndina er bogamyndað, þar
sem strengir tengjast eða sameinast og
mynda marga litla boga.
Lögun blaðanna, strengjakerfið
og blaðröndin eru einkennandi fyrir
blöð sem tilheyra vænghlyn (Acer
sp. aff. askelssonii). Blöðum af þessari
gerð hefur verið lýst áður úr
jarðlögum hér á landi og hafa
fundist í setlögum frá mið- til síð-
míósentíma og eru 10-6 milljón ára
gömul. Árið 1983 var lýst hlyn-
blöðum frá Mókollsdal (9-8 millj.
ára) og Hreðavatni (7-6 millj. ára)
sem voru talin til vænghlyns (A. sp.
aff. askelssonii).8 Áður höfðu blöð af
þessari gerð verið talin til fleiri en
einnar tegundar. Árið 1972 var blaði
frá Mókollsdal sem talið var tilheyra
oddhlyn (A. cf. tricuspidatum Bronn)6
lýst stuttlega en nánari rannsóknir
sýndu að það tilheyrir einnig væng-
hlyn. Svisslendingurinn Oswald
Heer3 lýsti blaði úr setlögunum við
Hreðavatn sem hann taldi til platan-
viðar (Platanus aceroides Goeppert).
Endurskoðun á þessu blaði stað-
festir hins vegar að blaðið tilheyrir
vænghlyn. Rússinn Mikael A.
Akhmetiev og samstarfsmenn
hans12 lýstu hlynblaði úr sömu
setlögum og töldu það tilheyra Acer
sp. ex sect. Platanoidea Pax. Endur-
tekin rannsókn á því hefur einnig
leitt í ljós að það er af sömu tegund
°g hér hefur verið lýst og því er það
mi talið til vænghlyns. Þá hefur
blöðum af þessari gerð verið lýst úr
setlögum við Hreðavatn13 og voru
þau nefnd Acer sp.2 Að lokum skal
nefnt að Friðgeir Grímsson5,9 fann
þessa sömu blaðgerð í setlögunum
við Hreðavatn og taldi þau tilheyra
vænghlyn.
Þegar blöð vænghlyns eru borin
saman við blaðgerðir útdauðra hlyn-
tegunda kemur í ljós að besta sam-
svörun er við hvítfuglahlyn (A.
ivhitebirdense) þegar litið er til forms-
ins. Hvítfuglahlynur hefur fundist í
vesturhluta Norður-Ameríku, í
setlögum frá ár- til síðmíósen.11
Utlínur blaðanna, strengjakerfið og
einkenni blaðrandarinnar (smáæða-
kerfið og lögun tanna) eru mjög líkar
en þó ekki nákvæmlega eins. Það er
einnig eftirtektarvert að blöð af
hvítfuglahlyn hafa fundist með mjög
stórum vængaldinum. Þau hafa
mörg sameiginleg einkenni með
aldinum vænghlyns (A. askelssonii)
sem finnast í sömu setlögum og lauf-
blöð tegundarinnar. Þegar blöð
vænghlyns eru borin saman við blöð
núlifandi hlyntegunda má sjá flest
sameiginleg einkenni með sykur-
hlyn (A. saccharum Marsh) sem vex í
Norður-Ameríku og broddhlyns (A.
platanoides Linné) sem vex í Evrópu
og Asíu. Steingerðu blöðin eru
svipuð að stærð og lögun og blöð
þessara núlifandi tegunda og
blaðröndin, tennurnar og strengja-
netið er eirtnig mjög líkt. Þó eru
frávik það mikil að ekki er hægt að
telja vænghlyn til þessara núlifandi
tegunda. Hins vegar bendir allt til
þess að tegundimar séu náskyldar
eða þá að um samhliða þróun hafi
verið að ræða og þessar tegundir
hafi fengið keimlíkt útlit þar sem
þær lifðu í svipuðu umhverfi við
sambærilegar aðstæður.
Plöntusamfélög OG
DREIFING VÆNGALDINA A
SÍÐTERTÍER Á ÍSLANDI
Vængjuð aldin álms, vænglmotu og
vænghlyns sem finnast í síð-
tertíerum setlögum á Islandi eru eins
og áður sagði óvenjustór, með stór
fræhús og vængi. Ekki er óeðlilegt
að í plöntusamfélagi á afmörkuðu
landsvæði á nútíma eða úr setlögum
frá tilteknu tímabili í jarðsögunni
finnist tegund sem hefur óvenjustór
aldin miðað við aðrar tegundir. Það
sem vekur athygli er að fundist hafa
að minnsta kosti þrjár tegundir sem
eru með óvenjulega stórvaxin aldin
og ennfremur að um er að ræða
tegundir lítt skyldra ættkvísla, ætta
og ættbálka. Greinilega er því ekki
um að ræða sérhæfingu tegunda
innan tiltekinnar ættkvíslar, þar sem
þetta kemur fram hjá álmi, væng-
hnotu og hlyn og virðist um að ræða
viðbrögð við umhverfisaðstæðum.
Ef litið er til plöntusamfélags sem
fundist hefur í setlögum í Mókolls-
dal (9-8 millj. ára) þar sem allar
fyrrgreindar tegundir finnast, má sjá
að meirihluti tegundanna hefur
vindborin fræ. Má þar nefna
tegundir sem tilheyra furu (Pinus),
greni (Picea), lerki (Larix), elri
(Alnus), birki (Betula), víði (Salix),
álmi (Ulmus), vænghnotu (Ptero-
carya) og hlyn (Acer).6,12,8 Þar eru
eirvnig nokkrar tegundir sem dreifa
fræjum sínum með dýrum eða að
fræin falla rétt við rætur móður-
plöntunnar og berast stuttar vega-
lengdir, eins og raunin er með hesli
(Corylus), vallmotu (Juglans), beyki
Tegund Útbreiðsla (nútíma) Stærð vængaldins (mm) Stærð fræhúss (1/b í mm) Hlutfall milli fræhúss og vængjar Lögun fræhúss Yfirborð fræhúss
A. saccharinum Norður Ameríka 30-50 8-15/4-8 1:3 eða minna lensulaga margrákótt & Toðið
A. whitébirdense N-Ameríka (míósen) 45-80 10-24/5-16 1:2 til 1:3 breiðlensulaga 5 til 7 rákótt
Acer askelssonii ísland (míósen) 50-90 10-35/10-20 um 1:2 breiðlensulaga margrákótt & loðið
tafln. Útbreiðsla og helstu einkenni aldina núlifahdi og útdauðra hlyntegunda sem líkjast mest þeirri tegund sem fundist hefur í
setlögumfrd síðtertíer á íslandi. - Distribution and characteristics ofwinged samaras of rccent and extinct species ofmaple compared
w'th the large samara from Upper Miocene deposits in Iceland.
25