Náttúrufræðingurinn - 2005, Blaðsíða 10

Náttúrufræðingurinn
11. mynd. Brúnrotta, Rattus norvegicus, getur boriö kýlapest manna á milli, en hún
var ekki íEvrópu á miðöldum. Scott og Duncan telja raunar aðhún hafi sennilega breitt
út minniháttar pestarfaraldra við Miðjarðarhaf snemma á 18. öld.
draga í efa að þeir væru það allir.
Hann var sem sagt ekki sakfelldur
fyrir að „neita að samþykkja hið
ómögulega, heldur fyrir að benda á
hugsanlegar undantekningar frá
einhverjum vinnutilgátum, þartnig
að ekki hefðu allar farsóttimar verið
faraldrar af kýlapest," svo vitnað sé í
Scott og Duncan.17
I riti sínu, Menning og meinsemdir,
vitnar Jón Steffensen prófessor í
Shrewsbury varðandi tengsl kýla-
pestar og lungnapestar:
[í riti Shrewsburysj er gengið út
frá því að lungnapest geti ekki
myndað sjálfstæða faraldra, sem
teljandi séu, nema í samfloti við
kýlapest, sem sé það form pestar-
innar, sem ráði eðli faraldranna. ...
Haldleysi þessara forsendna mun
koma síðar í ljós, en það er auð-
sætt, að ættu þær við rök að
styðjast, þá væri ekki um pestar-
faraldra að ræða á íslandi.18
Jón Steffensen rekur svo haldleysi
forsendna Shrewsburys, enda er
þetta haldleysi skilyrði þess að
lungnapest geti hafa dreifst við þær
aðstæður sem ríktu á íslandi á 15.
öld:
Pestarsýkillinn þolir illa þurrk og
hita, svo að þurrt ryk kemur ekki
til greina sem smitunarleið, en
sýklar, sem huldir eru í slími
öndunar, hafa í því nokkra vörn
gegn innþornun. í röku og köldu
lofti geta slíkir úðadropar geymt
lifandi sýkla vikum og mánuðum
saman, sérstaklega ef frost er. Við
íslenzkar aðstæður er því vel
mögulegt, að lifandi pestarsýklar
geti verið í örfínum úðadropum á
t.d. rúm- og íverufatnaði löngu
eftir lát sjúklingsins, en dropamir
þyrlist upp og berist niður í lungu
þess, er ætlaði t.d. að jarðsetja líkið.
Meðgöngutími pestar er 2-12
dagar, og oftast skemmri en vika,
svo að á þeim tíma getur sá, er
smitazt hefur, ferðazt landsfjórð-
unga á milli, en ekki yfir íslands
ála. Það verða því ekki séð nein
líffræðileg vandkvæði á því að
lungnapestarfaraldur hafi getað
gengið á íslandi.18
Jón Steffensen og flestir aðrir sem
skrifað hafa um pestarfaraldrana á
Islandi ganga út frá tvennu: í fyrsta
lagi að sama plága hafi gengið
hérlendis og í Evrópu á miðöldum,
og í öðru lagi að sýkillinn hafi í
öllum tilvikum verið Yersinia pestis.
Þvert ofan í þá sannfæringu margra
þeirra sem best hafa kynnst kýlapest
(og afbrigði hennar, lungnapest-
inni), að pest í mönnum af völdum
Y. pestis geti hvorki komið upp né
haldist við án þess að sýkillirtn sé til
staðar í stofni villtra nagdýra, reyna
menn að finna mögulegar (og
stundum ómögulegar) skýringar á
því að lungnapest hafi hér, í rottu-
lausu landi, geisað tvisvar og banað
verulegum hluta íbúanna.
Karl Skírnisson hefur nýlega
skrifað um rottur og flær og þátt
þeirra í dreifingu pestar.20 Þetta er
mjög greinargott yfirlit um ein-
kenni,8 útbreiðslu og smitleiðir
pestar af völdum Yersinia pestis nú á
tímum, auk þess sem greint er frá
svartadauðafaröldrum fyrri tíma.
Eins og flestir sem um þetta hafa
fjallað, gerir höfundur ráð fyrir að
þessi sýkill hafi valdið öllum
pestarfaröldrum fyrr og síðar, og
mér sýnist að margt í frásögn hans
sé leit að skýringum á smitburð-
inum hérlendis á þeirri forsendu.
Hann nefnir til dæmis, réttilega, að
húsamýs sýkjast auðveldlega af
pest. Ég hef ekki kynnt mér þær
heimildir sem Karl tilgreinir, en í
greininni nefnir hann engin dæmi
þess að mýs hafi nokkurs staðar í
heimi, fyrr eða síðar, staðið undir
pestarfaraldri í mönnum, og ég hef
ekki heldur neins staðar séð frá því
skýrt. Við lauslega leit á netinu
fann ég eitt dæmi þess að manna-
flær hafi átt virkan þátt í að breiða
út pest í mönnum; það var í
Yunnan í Kína. Aðrir leggja áherslu
á að þær séu slakar ferjur (poor
vectors) við að færa pestarsýkla frá
manni til manns.
Þegar Karl Skírnisson nefnir mýs
og mannaflær sem hugsanlega
milliliði við flutning svartadauða-
smits milli manna á íslandi er það
vissulega hugsanlegt, en að mínu
mati harla ósennilegt til að skýra
útbreiðslu farsótta sem í tvígang
urðu um helmingi íbúa í strjálbýlu
landi í köldu loftslagi að aldurtila.
En á meðan gengið er út frá þeirri
forsendu að svartadauðafaraldrarnir
í Evrópu - og þar með einnig á
Islandi - hafi orsakast af Yersinia
pestis, verður að sjálfsögðu að finna
einhverja skýringu á dreifingu
sýkinnar í rottulausu landi, þótt
g Karl Skírnisson talar réttilega um blóðsýkingu (septicemic [plague]) sem þriðju sjúkdómsmynd pestar (ásamt kýlapest og lungnapest), þegar bakterían lifir í
blóðrás án þess að ígerðir nái að koma fram í eitlum. Scott og Duncan flokka þetta form sem afbrigði kýlapestar, enda eru smitleiðir þær sömu, en kalla skæðu
svartadauðafaraldrana á miðöldum haemorrhagic plague (sem hér er þýtt blóðpest) og telja hana (eins og sá sem þetta skráir) af gerólíkum uppruna.
8