Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 7

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
5. mynd. Útbreiðsla svartadauða um England eftir að hann barst að landi í Weymouth
í Dorset 1348.
og norður í Skagafjörð, eða um 300
kílómetra leið á sextán vikum, sem
telja verður mjög hraða yfirferð við
erfiðar aðstæður. Einna mest var
mannfall, samkvæmt Nýja annál,
árið 1403, en þá hafði plágan borist
svo til um allt landið. Upp úr
páskum 1404 fór ógninni að linna.6
Talið er að allt að 60-80% lands-
manna hafi látist í fyrri plágunni.
Síðari plágan barst til landsins
tæpri öld síðar, eða 1494, trúlega
með ensku eða þýsku kaupskipi.
Hún herjaði veturinn 1494-1495 um
nær allt landið, nema ekki á Vest-
fjörðum,7 og er talið að hún hafi
grandað um 30-50% af íbúum
landsins. Um þessar plágur hefur
margt verið skrifað, meðal amiars af
höfundi þessarar greinar,8 og verður
nánar að því vikið síðar.
Eðli SVARTADAUÐA
Fram undir aldamóún 1900 voru
hugmyndir manna um eðli plágu-
faraldranna í Evrópu á miðöldum
næsta óljósar, enda þekktu menn
vart sýkla og samband þeirra við
sjúkdóma fyrr en á síðari hluta 19.
aldar. Á plágutímum blasti sú stað-
reynd samt við mönnum að sýkin
berst frá manni til manns, eins og
lesa má út skýrslu Daniels Defoesc
um síðasta plágufaraldurinn í
Lundúnum árið 1665:
Vegna þess hve smitandi veikin
var, gat hún borist með mönnum
sem ekki vom komnir með ein-
kenni hennar en bám veikina í sér
og virtust heilbrigðir. Slíkur maður
var í reynd eitraður - gangandi tor-
6. mynd. Þegar svartidauði geisaði í
Evrópu á miðöldum klæddust læknar
sérkennilegum hlífðarbúningi. í grímu,
sem minnti áfuglsnef, voru ilmjurtir sem
áttu að binda skaðlegar gufur og koma í
veg fyrir sýkingu. (Kiple, Kenneth F. o.fl.
1997. Plague, Pox and Pestilence.
Weidenfeld & Nicholson.)
tímandi - og gat vel hafa grandað
þeim sem hann hefði fúslega fóm-
að lífinu fyrir ... andað dauðanum
á ástvini sína, kannski með því að
kyssa og faðma börn sín.'J
Hér má lesa að samtímamenn
plágunnar, í það minnsta í síðustu
faröldrunum, áttuðu sig á tvennu:
Annars vegar að hún barst frá manni
til manns með úða úr vitum og hins
vegar að menn gátu verið smitberar
nokkru áður en sýkin náði tökum á
þeim. Þessar staðreyndir virðast hafa
gleymst ýmsum þeim sem ritað hafa
um svartadauða á 20. öld og í upp-
hafi hinnar 21. Skýringin er að mati
Scotts og Duncans, helstu heimilda-
manna þess sem þetta skráir - og
hans sjálfs - að menn settu alla plágu-
faraldrana í samband við nagdýra-
c Enski rithöfundurinn Daniel Defoe er frægastur fyrir söguna um Róbinson Krúsó. Hann var sex ára þegar plágan gekk yfir Lundúnir. Á sjötugsaldri, árið
1722, skráði hann dagbók um pláguárið, Diary ofa Plague Year. Menn hafa efast um sannleiksgildi margs í frásögu Defoes, en Scott og Duncan, sem borið hafa
dagbók hans saman við aðrar samtímaheimildir, telja að þar sé að finna nákvæma frásögn af lífinu í Lundúnum á þessum skelfingartímum.
5