Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 9

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
10. mynd. Svartrotta, Rattus rattus, hefur lengi verið talin uppspretta flestra
svartadauðafaraldra, meðal annars í Evrópu. Þetta er mí dregið í efa og getur ekki átt
við hérlendis, par sem he'r voru engar rottur á miðöldum og raunar hefur svartrotta
aldrei prifist hér til lengdar.
Ef sjúklingurinn lifir nógu lengi,
hóstar hann upp úr sér bakteríum
með hráka og úða og nálægir menn,
sem anda úðanum að sér, sýkjast af
lungnapest. Hún banar öllum, sem
hana taka og fá ekki nútímalyfja-
meðferð, á þriðja til sjötta degi.
Vegna þess að ekki er hægt að
skýra öll tilvik af svartadauða með
milligöngu rottu og rottuflóar - til
dæmis á íslandi þar sem engar voru
rottur’’ - hafa menn gert ráð fyrir að
veikin hafi þá gengið sem lungna-
pest og smit borist frá manni til
manns. En sá er hængur á þeirri
skýringu að allir þeir sem rannsakað
hafa kýlapest - og þar með lungna-
pest - í löndum þar sem þessi nag-
dýrapest hefur lagst á menn eru um
það sammála að faraldur af pest í
tnönnum af völdum Yersinia pestis
getur hvorki komið upp né haldist við án
þess að sýkillinn sé til staðar í stofni
villtra nagdýra.w,n Lungnapestin
virðist helst hafa dreifst innan
fjölskyldna, eða til hjúkrunarfólks og
gesta á heimilum.12
Ekki nóg með það. Þessi villtu
nagdýr verða að þola sýkilinn allvel.
Yersinia pestis þrífst í ýmsum villtum
nagdýrum, einkum í náttúrlegum
heimahögum sýkinnar, án þess að
valda hýslum sínum verulegu
heilsutjóni. í þessum hópi eru ýmsar
stúfmýs, jarðíkornar og stökkmýs.
Svartrottur (10. mynd) hrynja hins
vegar niður af pestimú og stofnar
þeirra geta ekki til lengdar staðið
undir svartadauðafaraldri í mönn-
um.f Að mati þeirra Scotts og
Duncans er ekki vitað um nein nagdýr
í Evrópu, fyrr eða síðar, sem þolað hafa
Y. pestis það vel að bakterían haldist við
svo nokkrum tíma nemi í stofnum
þeirra.13 (Smáfaraldrar af kýlapest
hafa þó geisað um skamma hríð á
stöku stað við Miðjarðarhaf, eins og
brátt verður vikið að.)
Þess eru dæmi, að vísu ekki í
Evrópu, að menn hafi tekið kýlapest
af biti flóa af villtum nagdýrum sem
þola sýkina. í Mansjúríu sýktust
veiðimenn til dæmis á árunum 1910
og 1911 af múrmeldýrum, sem þeir
veiddu vegna skinnanna. Þar gekk
sýkin svo í formi lungnapestar og
alls létust um 60.000 menn. Og
einstök dæmi eru um það að menn
hafi sýkst af að eta kjöt dýra, svo sem
geita og úlfalda, sem verið hafa
innan um sýkt, villt nagdýr.14
Kýlapest hefur samt nokkrum
sinnum borist til Evrópu, til hafnar-
borga við Miðjarðarhaf. Sýkin barst
þó aldrei langt inn í land og dánar-
tala var mun lægri en í eiginlegum
blóðpestarfaröldrum. A Norður-
Ítalíu skráðu heilbrigðisyfirvöld
þessar plágur sem „minniháttar", til
aðgreiningar frá meiriháttar svarta-
dauðaplágum.15
Árið 1720, eftir að svartidauði var
útdauður í Evrópu, braust út plága,
sem hefur verið kýlapest, við Mið-
jarðarhafsströnd Frakklands, í
Marseille. Gamalreynd ráð gegn
svartadauða gáfust illa, svo sem að
setja sýkt svæði í sóttkví, enda virtu
rotturnar slíka tálma lítt. Greint
hefur verið frá því að fiskimenn hafi
háfað 10.000 rottuhræ upp úr
höfninni í Marseille og sökkt úti á
rúmsjó.16 Þetta hafa trúlega verið
brúnrottur.
Þegar kýlapest herjar á rottur í
borgum skríða þær dauðvona í
stórhópum út á götumar. Svo kólna
rottuhræin og flærnar stökkva af
þeim á næsta blóðheitan skrokk, sem
eins oft er maður. Rottuflær þrífast að
vísu ekki lengi á mannablóði, en þær
geta sýkt mamúnn af kýlapest. Aldrei
hefur manndauði í faraldri kýla-
pestar komist neitt í námunda við
það sem var í svartadauða, trúlega
nær fimm prósentum en fimmtíu.
Rofar TIL
Þegar á 20. öldina leið fóm að vakna
efasemdir um það að svartidauði í
Evrópu hefði orsakast af Yersinia
pestis, eða að minnsta kosti talið að
sumir faraldrarnir hefðu verið
eitthvað annað en kýlapest. Scott og
Duncan vitna í J. F. D. Shrewsbury,
virtan örvemfræðing og prófessor
við Cambridgeháskóla. Hann birti
árið 1970 ítarlega sögu pestar-
faraldranna á Bretlandseyjum á mið-
öldum, A History ofBubonic Plague in
the British Isles, og dró þar saman
mikið magn upplýsinga um plágu-
faraldrana á Bretlandi en fjallaði ekki
um svartadauða á meginlandi
Evrópu. Hann rakti flesta faraldrana
til kýlapestar, en hann hlaut sakir
reynslu og þekkingar að leita annarra
skýringa á sumum tilvikunum, sem
hann taldi oft - ranglega - hafa verið
taugaveiki.
Shrewsbury sætti harðri gagn-
rýni, ekki fyrir þá sannfæringu sína
að flestir pestarfaraldrariúr á Bret-
landi hefðu verið kýlapest, borin
með flóm úr rottum, heldur fyrir að
e Svartrottur hljóta að hafa slæðst alloft með skipum til Islands á miðöldum f Hið sama á við um brúnrottur, (11. mynd), en þær voru ekki í Evrópu á
en þær hafa aldrei haldist hér við til langframa. Rottur settust ekki varanlega tímum svartadauða.
að á íslandi fyrr en á 18. öld og það voru brúnrottur.
7