Náttúrufræðingurinn - 2005, Side 14

Náttúrufræðingurinn
formi lungnapestar, án milli-
göngu nagdýra og flóa, standast
ekki að mati flestra þeirra sem
rannsakað hafa nútíma kýla-
pestarfaraldra.
• Dánartala af kýlapest hefur
hvergi greinst nema brot af því
sem þekktist í svartadauða-
faröldrum miðalda.
• Svartidauði barst á tæpum
þremur árum sunnan frá Sikiley
norður undir heimskautsbaug.
Óhugsandi er að nagdýr og flær
þeirra beri sjúkdóm svo langan
veg yfir land á þeim tíma, enda
ber samtímaheimildum saman
um að um beina smitun á milli
manna hafi verið að ræða.
• Smitun á löngum meðgöngu-
tíma, áður en nokkur sjúkdóms-
einkenni koma fram, kemur
ekki heim við reynslu manna af
kýla- og lungnapest.
Niðurstaða Scotts og Duncans er
þessi:
Út frá allri þeirri vitneskju sem
blasir við verður ekki hjá því
komist að álykta að blóðpest hafi
verið allt arrnar sjúkdómur en kýla-
pest. Þegar frá er talin sú staðreynd
að stækkaðir eitlar og þroti undir
húð einkennir báða þessa sjú-
kdóma, er erfitt að benda á neitt
óservnilegra en Yersinia pestis sem
þann sýkil er valdið hafi blóðpest.27
Rottulaust land
Fyrir um hálfri öld, á háskólaárum
mínum í Svíþjóð, las ég Pláguna
eftir Albert Camus.28 Sú lesning
beindi huga mínum að því hversu
ólíklegt væri að sú plága sem þar er
Iýst hefði geisað hérlendis, í
rottulausu landi. Kominn heim að
námi loknu kynnti ég mér málið
betur og rakst fljótlega á það að
þeir sem best skil kunnu á nýlegum
plágum af kýla- og lungnapest
töldu, eins og hér hefur komið
fram, að faraldrar þeirra gætu
hvorki komið upp né haldist við án
þess að sýkillinn væri til staðar í
stofni villtra nagdýra. Á þessu
vakti ég athygli í útvarpserindi árið
1965 og síðar í blaðagrein.8 Fram að
því sýnist mér að fáir sem skrifuðu
um pláguna á Islandi hafi leitt
hugann að þætti rottu í útbreiðslu
pestar - og að rottuleysi á íslandi á
miðöldum.
Ég hafði hvorki þekkingu né
dirfsku til þess að draga í efa að
Yersinia pestis hefði kallað fram
svartadauðaplágurnar í Evrópu og
sá ekki aðra skýringu líklegri en þá
að plágan á Islandi hefði verið
frábrugðin þeim. Þetta þótti flest-
um fræðimönnum hérlendis, lækn-
um jafnt sem sagnfræðingum, með
ólíkindum (og það með réttu, eins
og nú er komið fram) og teygðu og
toguðu skýringar um eðli plág-
unnar til að sannfæra sig og aðra
um að bráðsmitandi kýla- eða
lungnapest hefði náð að leggja
talsverðan hluta íbúa þessa
dreifbýla og torfæra lands að velli í
tvípang.
Islenskir sagnfræðingar hafa
nýlega látið þetta mál til sín taka.
Gunnar Karlsson og Helgi Skúli
Kjartansson birtu um það grein í
íslensku riti29 og Gunnar hefur
síðan gert því ítarlegri skil í
erlendu miðaldasagnfræðiriti.30 Þar
lýsir hann því, samviskusamlega
miðað við þær forsendur sem hann
gengur út frá, að hér hafi tvisvar
gengið svartidauði í rottulausu
landi, enda er Gunnar í greininni
að hafna því sem Norðmaður, Ole
Jorgen Benedictow, heldur fram, að
þar eð pestin hafi herjað á íslandi
hljóti þar að hafa verið rottur á 15.
öld. Lokaorðin í grein Gunnars eru:
Markmið mitt er einkum að sýna
fram á að plágufaraldrar á mið-
öldum, bæði á íslandi og [annars
staðar] í Evrópu, gátu herjað án
milligöngu svartrottu. Ef sóttin gat
geisað á íslandi í nítján mánuði og
lagt að velli um helming landsbúa,
án þess að þar væru rottur, gæti
það líka hafa gerst annars staðar.31
Undir þessi orð hlýt ég að taka.
Benedictow færir það meðal
annars sem rök fyrir því að
plágurnar á Islandi geti ekki hafa
verið lungnapest, að í stærstu
farsótt slíkrar pestar sem sögur fara
af, í Mansjúríu 1910-11, hafi aðeins
farist um 0,4% af íbúum landsins,
eða 50.000 af 12 milljónum. Um
þetta segir Gunnar:
I bók sinni' tekur hann [Benedict-
ow] að minnsta kosti sex sinnum
fram, að í skæðasta faraldri [af
lungnapest] sem sögur fara af, í
Mansjúríu 1910-11, hafi aðeins
farist um 0,4% íbúanna, þótt
skilyrði til útbreiðslu sýkinnar
væru með eindæmum hagstæð.
Hún kostaði 60.000 martns lífið,
þar af 50.000 af 12 milljón íbúum
Mansjúríu. Það virðist hafa farið
framhjá Benedictow, að nákvæm-
lega sami vandi kemur upp varð-
andi kýlapestarfaraldra nú á tím-
um [within the current pandemic].
Samkvæmt Twigg var hæsta árleg
dánartala í plágufaraldri síðan
1896, sem hlutfall af íbúatölu, á
Ceylon 1914—17, eða 0,305%. f far-
sóttinni á Indlandi 1896-1917
létust „aðeins" um tíu milljónir af
329 milljón íbúum landsins.
Heildardánartalan er um 3%, sem
deilist á rúmlega tvo áratugi.
Twigg tekur farsóttina í Mansjúríu
1910-11 ekki með í samantekt
sinni. Hefði hann gert það, og deilt
0,4% dánartölu á tvö ár, yrði
útkoman næstskæðasta plágu-
farsóttin á þessari öld, miðað við
fjölda látinna á ári sem hlutfall af
íbúatölu. 32
En hefur ekki eitthvað farið
framhjá fleirum en Benedictow? Er
ekkert einkennilegt við það að sýki,
sem á miðöldum drap um helming
íbúa á íslandi (og víðar í Evrópu),
skuli hvergi verða fleirum en um
0,3% af íbúum nokkurs lands að
bana á ári á tuttugustu öld?
i O. J. Benedictow. Plague in llie Late Medieval Nordic Countries. Epidemiological Studies. Oslo 1992.
12