Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 17

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Friðgeir Grímsson, Leifur A. Símonarson
og Walter L. Friedrich
Kynlega stór aldin úr
sIðtertierum setlögum
Á ÍSLANDI
Vel varðveittar plöntuleifar hafa fundist allvíða í íslenskum setlögum og má
þar nefna trjáboli, greinar, barmálar, laufblöð, köngla, rekla, aldin, fræ, gró
og frjókom. Mest ber á laufblöðum og hefur þeim verið lýst allt frá því að
Ferðabók Eggerts Ólafssonar um ferðir hans og Bjama Pálssonar kom fyrst
út árið 1772.1 Ennfremur má nefna stuttaralega lýsingu á laufblöðum í
Ferðabók Skotans Ebenesers Hendersons frá árinu 18182 og allítarlega
lýsingu á íslenskum tertíerplöntum eftir Svisslendingirtn Oswald Heer frá
árinu 1868.3 Oft getur verið erfitt að bera kennsl á ættkvísl eða jafnvel ætt,
hvað þá tegund, ef eingöngu er laufblöðum til að dreifa, því að útlitseinkenni
laufblaða em oft mjög svipuð hjá skyldum hópum. Hins vegar auðveldar
það mjög greiningu til ættkvísla og tegunda ef t.d. aldin og fræ finnast með
laufblöðunum. Fræ em með tilliti til stærðar, lögunar, yfirborðsáferðar og
innri gerðar mjög fjölbreytileg, en innan sömu tegundar er breytileikinn í
raun mjög lítill. Fræ náskyldra tegunda eru því oft mjög lík og oft má sjá
svipuð eða nær sömu einkenni hjá tegundum innan sömu ættkvíslar. Komið
hefur í ljós að hér á landi hefur fundist óvenjumikið af stórvöxnum fræjum
og aldinum í síðtertíemm setlögum á Vestfjörðum og Vesturlandi. Aldinin
sem hér um ræðir em af álmi, vænghnotu og hlyn, þau em öll vængjuð
(samara), þ.e. fræið er fast við væng eða vængi sem hjálpa til við dreifingu
þess frá móðurplöntunni. Þessum stóm aldinum verður lýst hér ásamt
laufblöðum sem talin em tilheyra sömu tegundum. Þá verður reynt að rekja
jarðsögu fræja og aldina dulfrævinga og leitað skýringa á því af hverju svo
margar lítt skyldar plöntutegundir mynduðu nánast risaaldin hér á landi á
síðtertíer, fyrir 12 til 6 milljón árum.
Jarðfræði OG ALDUR
setlaga
Elstu jarðlög landsins tilheyra blá-
grýtismynduninni, en hún er hluti af
víðáttumiklu hraunlagasvæði sem
myndaðist við mikil eldsumbrot á
Norður-Atlantshafssvæðinu á ter-
tíertímabili. Hér á landi nær jarð-
myndun þessi aðallega yfir tvö
svæði, annars vegar Vesturland,
Vestfirði og Norðurland frá Hval-
firði til Bárðardals, hins vegar
Austurland frá Þistilfirði til Skeiðar-
ársands. Á milli hraunlaganna eru
víða misþykk lög úr seti og setbergi
og víða í þeim rná fimaa steingerðar
leifar gróðurs sem óx hér á landi á
tertíer. Trjástofnar og blaðför, aldin
og fræ ásamt smásæjum frjókornum
og gróum em sums staðar svo vel
varðveitt að greina má þau til ætt-
kvísla eða jafnvel tegunda. Allmikið
er um slík lög á milli hraunlaga á
Vestfjörðum og Vesturlandi.4,5 Upp-
runi setlaganna er margs konar og
má finna rofrænt, lífrænt og gosrænt
set. Plöntuleifarnar, sem fjallað
verður um í þessari grein, hafa
fundist í yngri hluta blágrýtis-
myndunarinnar, í
setlögum sem eru 12 til 6 milljón ára
gömul. Aldur þeirra má sjá á 1.
mynd þar sem einnig getur að líta
staðsetningu þeirra á Vestfjörðum
og Vesturlandi, auk jarðlagahalla og
nálægðar við megineldstöðvar sem
voru virkar þegar setlögin með
plöntuleifunum söfnuðust fyrir.
Aldur setlaga og steingervinga sést
ennfremur í 1. töflu. Vængjað
álmaldin sem hér verður lýst fannst
í setlögum í Mókollsdal sem eru 9-8
milljón ára gömul og það sama má
segja um laufblað sömu ættkvíslar.
Vængaldini og laufblaði af þessari
gerð hefur ekki verið lýst áður úr ís-
lenskum setlögum. Vængjað aldin
vænghnotu, samsett laufblað og
smáblöð sömu tegundar fundust
einnig í þessum sömu setlögum í
Mókollsdal.6 Að auki hafa smáblöð
sem talin eru tilheyra tegundinni
fundist í eldri setlögum, m.a. við
Tröllatungu, Húsavíkurkleif og
Náttúrufræðingurinn 73 (1-2), bls. 15-29, 2005
15