Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 22

Náttúrufræðingurinn
Laufblöð
4. mynd. Laufblöð og helstu einkenni þeirra. Sýnt er blað með einn aðalstreng eða
miðstreng efst til vinstri, laufblað með marga aðalstrengi efst til hægri og neðst til hægri
er samsett laufblað. Strengjakerfi og tennur má enn frekar sjá á stækkuðum blaðhluta
neðst til vinstri. - Different types of leaves and their characteristics are shown with
Icelandic terminology.
Vænghnota - Pterocarya sp.
Steingerðar plöntuleifar vænghnotu
eru frekar algengar í setlögum sem
eru 10-8 milljón ára gömul og hafa
fundist við Tröllatungu, Húsavíkur-
kleif, Gautshamar, Mókollsdal og
Skarðsströnd. Aðallega eru það
smáblöð sem hafa fundist en einnig
er eitt vængaldin og eitt samsett
laufblað úr setlögunum í Mókollsdal
sem eru um 9-8 milljón ára gömul.
Smáblöðin eru í safni Náttúrufræði-
stofnunar íslands, í safni Natur-
historiska Riksmuseet í Stokkhólmi í
Svíþjóð, í steingervingasafni Walters
L. Friedrich í háskólanum í Árósum
og í safni Friðgeirs Grímssonar í
Háskóla fslands. Smáblöðin fundu
m.a. Guðmundur G. Bárðarson á
fyrrihluta 20. aldar, Rússinn Mikael
A. Akhmetiev og samstarfsmenn
hans á árunum 1973-1981 og Walter
L. Friedrich og Leifur A. Símonarson
á árunum 1967-1981 og loks Friðgeir
Grímsson og samstarfsmenn hans á
árunum 1999-2004. Aðeins hefur þó
fundist eitt vængaldin og eitt samsett
laufblað en það fundu Leifur A.
Símonarson og Walter L. Friedrich í
Mókollsdal sumarið 1967.
Aldin vænghnotu
1972 Pterocarya sp. Friedrich, W.L.,
Leifur A. Símonarson og
Heie, O.E., bls. 9, myndasíða
2, mynd 2.6
Aðeins er til eitt eintak af þessari
tegund úr íslenskum jarðlögum.
Steingervingurinn er númer 73 í
originalsafni Náttúrufræðistofnunar
íslands. Vængaldinið hefur ekki
varðveist heilt, því hluta annars
vængsins vantar (2. mynd d).
Lýsing:
Fræhúsið er 11 mm í þvermál í fletinum
þar sem vængirnir rísa út frá því (3.
mynd). Það hefur haft ávalan botn og
strýtulaga odd en er nú samanpressað.
Yfirborð fræhússins er bylgjótt en fín-
legri einkenni á yfirborði, eins og hár,
eru ekki sjáanleg. Vængimir eru tígul-
laga, 23-28 mm langir og 25-27 mm þar
sem þeir eru breiðastir. Áætlað vænghaf
aldinsins er um 56 mm. Vængæðar rísa
með jöfnu millibili út frá fræhúsinu og
stefna að vængbrúninni. Alls liggja
35—40 æðar út frá fræhúsinu á hvorum
væng og þær greinast og klofna í átt að
vængbrúnunum, sem eru bylgjóttar.
Aldinið er það eina sinnar teg-
undar sem fundist hefur í íslenskum
setlögum. Lögun fræhúss, vængir
og æðakerfi er einkennandi fyrir
vænghnotu. Fræhúsið er stærra en
hjá öllum öðrum núlifandi tegund-
um ættkvíslarinnar. Lögun þess er
sambærilegust við lögun fræhússins
hjá Pterocarya fraxinifolia (Lamarck),
sem er dreifð um Kákasus til
Norður-Síberíu, og svo hins vegar P.
rohifolia Siebold & Zuccarini og P.
macroptera Batalin en þær vaxa í
Asíu (3. tafla). Þó svo að lögun fræ-
húss sé svipuð hjá þessum núlifandi
tegundum og íslenska aldininu hafa
fíngerð einkenni á yfirborði fræhúss
íslensku vænghnotunnar ekki
varðveist og því erfitt að gera frekari
samanburð. Vængir aldinsins hjá
íslensku vænghnotunni eru frekar
frábrugðnir vængjum núlifandi
tegunda, þeir eru áberandi meira
tígullaga, en það einkenni er einna
helst að finna hjá núlifandi P.
macroptera. Flest steingerð aldin
vænghnotu eru mun minni en það
sem fundist hefur hér á landi. Ekki
hefur ennþá tekist að finna lýsingar
á aldinum úr setlögum annars staðar
í heiminum sem samsvarar fullkom-
lega aldini íslensku vænghnotunnar.
20