Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 35

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
■3- mynd. Kortriss gert af Guðbrandi Þorlákssyni árið 1606. Naflilausa eyjan sem
synd er norðan við Grímsey á að öllum líkindum að vera Kolbeinsey og se' það rétt
er þetta ífyrsta sinti sem hún sést á korti. Örin bendir á Kolbeinsey.
Guðbrandur Þorláksson (1541-1627) biskup á
Hólum stóð fyrir könnunarleiðangri Hvann-
dalabræðra til Kolbeinseyjar sumarið 1616.
(Birt með leyfi Þjóðminjasafns íslands.)
//- ft/S’—
þessi heimild um áttavita ekki
nefnd. Þar segir að aldrei hafi verið
algengt að hafa áttavita í áraskipum
hérlendis og að fyrstu heimildir um
slík tæki á Norðurlandi séu frá árinu
1787.8 Þá fengu tíu bændur í
Skagafirði áttavita frá landstjórnimii
°g var hver þeirra virtur á tvo
ríkisdali. Líklegt er að þeir hafi verið
hafðir í bátum því bændurnir gerðu
flestir eða allir út til fiskjar og fóru
jafnvel í hákarlalegur á djúpmið
norður undir landgrunnsbrún. Það
er í meira lagi ósennilegt að átta-
vitinn í Hvanndalabátnum hafi
verið eign þeirra bræðra því þá
hefðu þeir verið hátt í tveimur
öldum á undan samtíð sinni. Lík-
legra er að Guðbrandur biskup hafi
att gripinn en sem kunnugt er
stundaði hann landmælingar og átti
tækjabúnað til þess að mæla hnatt-
stöðu. Hugsanlega hefur hann
einnig gert athuganir á segulsviði og
núsvísun þótt hvergi sé þess getið í
bókum. Hami gæti hafa léð þeim
bræðrum tækið í öryggisskyni og þó
ekki síður til að þeir gætu tekið átta-
vitastefnur við Kolbeinsey í land-
fræðilegum tilgangi. Með góðum
stefnumælingum í þekkt mið í landi
gat Guðbrandur fundið staðsetn-
inpu eyjarinnar og fært hana rétt inn
á Islandskort sitt.
Kolbeinsey er ekki sýnd á hinu
fræga Islandskorti Guðbrands, sem
kom út 1590, enda nær kortið ekki
svo langt í norður. En biskup varð
þó fyrstur til að setja eyna á kort. Um
og upp úr sextánhundruð vaknaði
tölverður áhugi á norðurslóðum og
norðursiglingum, bæði vegna hags-
muna sem tengdust Grænlandi og
vegna vonarinnar um siglingaleiðir
til Austurlanda fyrir norðan Siberíu
eða Kanada. Danakóngur fékk því
fróða menn til þess að gera korta-
skissur af landaskipan á norður-
slóðum. Guðbrandur gerði slíkt kort
sem merkt er árinu 1606. Island er
fyrir miðju korti og Grímsey þar
norðan við. Alllangt norður af
Grímsey er merkt nafnlaus eyja
nokkurn veginn þar sem Kolbeinsey
ætti að vera (3. mynd). Kolbeinsey
birtist síðan á hollensku korti sem
teiknað er um 1620 (4. mynd).9
SjÓHRAKNINGAR
Nú verður ferðasagan sögð eins og
skilja má hana af Kolbeinseyjar-
vísum. Þeir bræður lögðu upp í ferð
sína vorið 1616, um það leyti sem
bjargfugl lá á eggjum, líklega í
júníbyrjun. Þeir ýttu frá landi um
nónbil í blíðum byr og sól. Veðrið
snerist þó fljótt og á miðju Gríms-
eyjarsundi kom á þá austankaldi og
súld og síðan svarta þoka er leið á
nótt. Þeir héldu þó siglingunni
ótrauðir áfram og stefndu í norður
en hefðu þó viljað hafa austlægara
horf. Þannig gekk í tvö dægur. Þeir
fylgdust vel með fugli, vitandi það
að hann flaug úr varpstað til hafs að
morgni í fæðuleit en sneri aftur í
bjargið að kvöldi. Af flugi fugla
þóttust þeir sjá að Kolbeinsey væri
einhvers staðar í þokunni fyrir
austan þá. Veður fór nú versnandi
33