Náttúrufræðingurinn - 2002, Síða 65

INGIBJÖRG ELSA BJÖRNSDÓTTIR
Nokkrir punktar
UM HAFIÐ OG
JARÐEFNAFRÆÐI ÞESS
„How inappropriate to call this
planet Earth when it is so clearly
Ocean. “
ArthurC. Clarke, Nature, 8. mars 1990.
Á undanfömum árum hefur færst mjög í vöxt
að náttúruvísindamenn tengi saman
þekkingu úr ólíkum vísindagreinum til þess
að fá yfirlit yfir hringrásir náttúmnnar. í
þessari grein verður fjallað almennt um
lífjarðefnafræði hafsins og þau náttúru-
lögmál sem almennt gilda í hafinu. Mörg
þessara lögmála hafa bæði gildi fyrir rann-
sóknir á loftslagi jarðar og rannsóknir á sam-
spili hafs, lífhvolfs, steinhvolfs og and-
rúmslofts. Enn er margt órannsakað á þessu
sviði og má þess vegna búast við nýjum
uppgötvunum í framtíðinni.
Séð utan úr geimnum er jörðin sveipuð
blárri slikju (1. mynd). Þetta stafar m.a. af því
að hafið hylur um 71% af yfirborði jarðar
(Unnsteinn Stefánsson 1991). Hafið, sem er
uppspretta lífsins á jörðinni, hefur mikil áhrif
á loftslag jarðarinnar auk þess sem flest
efnasambönd jarðar enda að lokum í hafinu
og setlögum þess (Baird 1995).
í hafinu eru nú um 1.360.000 km3af vatni,
sem er gríðarlegt magn og meira en hafdýpin
geta borið. Sjórinn flýtur því út yfir brúnir
meginlandanna.
Ingibjörg Elsa Bjömsdóltir (f. 1966) lauk B.Sc.
prófi í jarðfræði frá Háskóla íslands árið 1995, og
M.Sc. prófi í umhverfisvísindum frá Chalmers
Tekniska Högskola árið 1996 í Gautaborg, Sví-
þjóð. Hún starfar sem ráðgjafi í umhverfismálum
hjá Verkfræðistofunni Línuhönnun.
Landslag hafsbotnsins er mjög breytilegt
og endurspeglar hreyfingar efnis í
möttlinum. Helstu landslagsformin í hafinu
eru landgrunn, landgrunnsbrúnir, land-
grunnshlíðar, úthafsbotn, djúprennur og út-
hafshryggir. Landgrunnshlíðarnar eru eins
og fjallshlíðar og úthafshryggirnir eru fjall-
garðar sem teygja sig langar leiðir eftir
úthafsbotninum. Hásléttur, sprungusvæði,
djúprennur og úthafshryggir skipta heims-
höfunum í smærri hluta. Stærst allra úthafa
er Kyrrahafið, 165 milljón ferkílómetrar að
stærð. í því er meira en helmingur alls vatns
ájörðinni (1. tafla).
Landgrunnshlíðarnar hafa 4° halla að
meðaltali og tengjast úthafsbotninum á um
tveggja til þriggja kílómetra dýpi (Pinet
2000). Risastór gil skerast inn í landgrunns-
hlíðarnar og geta þau verið allt að tveggja
kíiómetra djúp.
Á úthafsbotninum eru miklar sléttur. Halli
þeirra er aðeins um 0,5° sem þýðir að
slétturnar eru með flatlendari svæðum
jarðar. Á sléttunum eru misþykk setlög sem
eiga sér landrænan uppruna. Á sléttunum er
einnig að finna hæðir og fjöll. Mörg fjallanna
eru gömul eldfjöll sem rísa meira en 100 me-
tra yfir sléttlendið.
Úthafshryggirnir eru langar fjallakeðjur,
alls um 60.000 km að lengd. Þeir ná yfir um
1/3 hluta hafsbotnsins og eftir þeim miðjum
liggur dalur sem er um 25-50 km að breidd
og með mishæðóttan dalbotn.
Landslag heimshafanna í grófum dráttum
másjáá2. mynd.
Samkvæmt ílekakenningunni skiptist jarð-
Náttúrufræðingurinn 70 (4), bls. 239-244, 2002.
239