Náttúrufræðingurinn - 2002, Blaðsíða 26

Þriðjungur af enda þess vinstri er þykkur,
en sá hægri er hins vegar allur mjór. A
bíldunum eru hök sem vita fram en þau
auðvelda gaddinum að grafa sig inn í húð
fórnarlambs. A bíldunum eru einnig tveir
þunnir himnufaldar sem leggjast hvor yfir
annan og mynda þannig, ásamt stingnum,
hólk sem eiturvökvinn rennur eftir. Á
stingnum innanverðum eru skynhár, sem
•talið er að gefi m.a. til kynna stöðu stingsins
:inní í fómarlambinu.
Eitrið er framleitt í tveim mjóum, þráðlaga
kirtlum sem sameinast í framenda á vöðva-
ríkum eitursekk, þar sem eitrið er geymt.
Eitursekkurinn er hægra megin í gaddholinu.
Ur aftanverðum sekknum liggur nokkuð
þykk, hlykkjótt eiturrás sem gengur inn í rót
gaddsins og opnast í honum miðjum.
■ STUNGUR
Þegar gaddinum er beitt koma við sögu
nokkrir vöðvar sem senda hann út úr
afturendanum og keyra hann á kaf í húð
fómarlambsins. Stungan sjálf er furðu flókið
ferli. Bfldamir tveir vinna á víxl við að grafa
sig ofan í húðina og draga stinginn með sér.
Hægri bfldurinn, þ.e. sá mjói, grefur sig fyrst
niður fyrir fyrsta hak, sá vinstri fylgir eftir
niður fyrir annað hak, þá tekur sá hægri við
aftur, grefur sig enn neðar og svo koll af kolli
þar til stingurinn sjálfur er kominn vel inn. Þá
verður samdráttur í vöðvavegg eitursekks-
ins, eitrið sprautast niður eiturrásina og
niður í gegnum gaddinn. Allt þetta gerist á
sekúndubroti, eins og þeir vita sem reynt
hafa.
■ EITRIÐ OG ÁHRIF ÞESS
Eitrið nota geitungarnir fyrst og fremst sér
til varnar. Því er ekki ætlað að drepa
fórnarlömbin heldur frekar að meiða þau,
skelfa og reka á flótta. Eitrið hentar alls
ekki vel til að drepa bráð. Til þess er það í
raun of veikt og seinvirkt. Ef það ætti að
vera áhrifaríkt drápsefni þyrfti miklu meira
magn af því en einstakar stungur geta af
sér. Eitur dýra sem drepa bráð þarf að vera
afar fljótvirkt og virka fyrst og fremst
lamandi á taugakerfi bráðarinnar. Eitur
geitunga er samt sem áður flókið að
samsetningu enda ætlunarverk þess mjög
sérhæft. I því eru efni af ýmsum efna-
flokkum, amín, peptíð, ensím og alls kyns
stakar kjarnsýrur. Til amína teljast hist-
amín, 5-hýdroxýtrýptamín, dópamfn, nór-
adrenalín, adrenalín og asetýlkólín (í
tegundum af ættkvíslinni Vespa); af pep-
tíðum skal nefna sérstök kínín og af
ensímum hafa greinst fosfólípasar A og B,
hýalúrónídasi, fosfatasi og histidín-
dekarboxýlasi. Ekki er talið að kjarnsýr-
urnar hafi mikið gildi fyrir virkni eitursins,
heldur er frekar gert ráð fyrir að þær séu
úrgangsefni sem verða til við eiturfram-
leiðsluna. Hins vegar geta þar á meðal
leynst efni sem valda ofnæmisviðbrögð-
um hjá viðkvæmum fórnarlömbum.
Ef eitur geitunga er borið saman við
eitur mjög eitraðra kvikinda eins og sporð-
dreka, þá inniheldur eitur þeirra síðar-
nefndu einnig töluvert af 5-hýdroxý-
trýptamíni og hýalúronídasa en hins
vegar ekkert histamín. Aftur á móti er
umtalsvert magn af histamíni að finna í
líkömum ýmissa fiðrilda og maríubjallna
sem virðist eiga ríkan þátt í að gera þau
dýr óæt eða ólystug fyrir skordýraætur.
Mörg þeirra efna sem nefnd hafa verið
er að finna í líkamsvessum fórnarlamba
geitunganna án þess að valda þeim skaða.
Hins vegar er styrkur þeirra miklu meiri í
eitrinu og veldurþað eituráhrifunum.
Amínum er ætlað að valda sársauka í
stungusárinu. Þau valda einnig ertingu og
roða í húð umhverfis stunguna með því að
koma af stað auknu blóðstreymi um hár-
æðarnar. Kínín veldur lækkuðum þrýstingi
í slagæðum, nokkrum sársauka og roða og
samdrætti í sléttum vöðvum. Fosfólípasar
eyðileggja frumur og hamla blóðstorknun;
valda einnig roða í húð. Hýalúrodínasi
eykur gegndræpni bandvefs sem aftur
gerir það að verkum að eituráhrifin
dreifast hratt nokkuð út frá stungusárinu.
Áhrif geitungastungna á fólk eru ákaf-
lega einstaklingsbundin. Þau fara m.a.
200