Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 25

Leó Kristjánsson:
Bergsegulmælingar — nytsöm
tækni við jarðfræðikortlagningu
INNGANGUR
Jarðlagafræði (stratigraphy) hefur
lengi verið ein af mikilvægustu grein-
urn jarðfræðinnar. Eitt viðfangsefna
hennar er að kortleggja afstöðu jarð-
myndana á tilteknu svæði, og að
kanna í hvaða röð og á hvaða tímabili
þau hafi myndast.
Við tengingar milli nálægra jarð-
lagasniða er lykilatriði að hafa út-
breidd leiðarlög með auðþekkt ein-
kenni, sem myndast hafa á sem
skemmstum tíma. Margháttaðar að-
ferðir hafa verið þróaðar til að hjálpa
við slíka kortlagningu, bæði á set-
lögum nreginlandanna og á gosbergs-
myndunum. Á ýmsum svæðum í
heiminum er þessari kortlagningu að
mestu lokið; í samræmi við það hefur
starfssvið jarðvísindamanna smám
saman færst frá kortlagningarstarfi úti
í mörkinni og til annarra rannsókna á
eiginleikum jarðlaga, t.d. greininga í
rannsóknastofum eða fjarkönnunar.
Hér verða kynnt ýmis grundvallar-
atriði varðandi einfalda mælingarað-
ferð, sem reynst hefur vel við kortlagn-
ingu jarðmyndana, einkum hrauna,
á blágrýtissvæðum íslands. Sögulegt
yfirlit um vísindalegan árangur slíkra
rannsókna hérlendis hefur birst ann-
arsstaðar (Leó Kristjánsson 1982) og
von er á grein um ýmis tæknileg atriði
við framkvæmd mælinganna (Leó
Kristjánsson 1984).
JARÐLAGAKORTLAGNING Á
ÍSLANDI
Frumherjar jarðfræðirannsókna á
íslandi voru ekki í aðstöðu til að fram-
kvæma ítarlega kortlagningu jarð-
myndana með tilliti til aldurs. Kom
þar einkum til, að hér eru fá augljós
leiðarlög. í eldri hluta íslenska jarð-
lagastaflans virðast hraunlög við fyrstu
sýn öll vera svipuð að útliti; í yngri
hlutanum hafa áhrif jökultímans hins-
vegar valdið því að einstakar jarð-
myndanir hafa litla útbreiðslu og geta
verið mjög breytilegar að gerð. Því er
erfitt að rekja þær milli svæða.
Þekktustu leiðarlög frá síðtertíerum
og árkvarterum tíma á íslenskum blá-
grýtissvæðum eru surtarbrandslögin
(oft með tilheyrandi þykkum ösku-
lögum), súr gjóskulög, og jökulberg
(tillite). Gerðu menn snemma tilraun-
ir til að tengja þessi lög rnilli fjarlægra
sniða.
Með athugunum Jan Hospers og
síðar Trausta Einarssonar á seguleigin-
leikum gosbergs á fslandi upp úr 1950,
opnuðust nýjar dyr við kortlagningu
íslenskra jarðlaga. í ljós kom að all-
þykkar syrpur hrauna höfðu svipaða
stefnu varanlegrar segulmögnunar,
ýmist „upp“ eða „niður", og mátti
mæla hana með einföldum útbúnaði,
jafnvel áttavita, úti í mörkinni. Þessi
segulmælingatækni var notuð til
kortlagningar á mörgum jarðlagasnið-
Náttúrufræöingurinn 54 (3-4). bls. 119-130, 1985
119