Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 27

hugtak merkir, að kraftlínur segul-
sviðsins hafa ákveðna og fremur ein-
falda iögun (2. mynd), en kraftlínur
eru almennt teiknaðar þannig að þær
eru samsíða stefnu segulnálar á hverj-
um stað. Á norðurhveli jarðar stefnir
segulnál nú víðast hvar norður og nið-
ur (á Islandi um það bil 76° neðan við
lárétt), en á suðurhveli norður og upp.
Því þéttar sem línurnar liggja saman,
því sterkara er sviðið, og er það nú
tvisvar til þrisvar sinnum sterkara við
pólana en nálægt miðbaug. Svið með
svipaðri kraftlínulögun eins og jarð-
segulsviðið kemur fram í kringum stutt-
an stangsegul eða litla straumspólu.
Örin í jarðmiðju á 2. mynd táknar þá
stefnu svokallaðs tvípólvægis (dipole
moment) ímyndaðs seguls eða spólu í
jarðmiðju, og má reikna út úr mæling-
um á stefnu sviðsins hvar sem er á
yfirborði jarðar, í hvaða átt þessi ör
bendir.
í jörðinni myndast segulsviðið að
langmestu leyti í hinum fljótandi hluta
jarðkjarnans, vegna afar flókins sam-
spils innri hreyfinga, rafstrauma, og
daufra utanaðkomandi segulsviða.
Innri hreyfingarnar geta stafað af mis-
hitun vegna geislavirkni í kjarnanum,
eða af útfellingu þungra efna í átt að
jarðmiðju. Vegna snúnings jarðar um
sjálfa sig, sem stjórnar megindráttum
hreyfinganna í kjarnanum á sama hátt
og gerist í hreyfingum hafstrauma,
liggja þeir rafstraumar, sem þarna
myndast, að mestu samsíða miðbaug
jarðar. Af óþekktum ástæðum verða
ýmsar óreglur á legu og styrk
rafstraumanna, sem leiða til hægfara
óreglulegra breytinga á segulsviðinu
við yfirborð jarðar. Meðal annars lýsa
þær sér þannig að segulpólarnir (S og
N á 2. mynd) flökta til og frá kringum
snúningspólana (NP og SP), og raunar
fást nokkuð mismunandi niðurstöður
um staðsetningu segulpólanna eftir því
2. mynd. Nokkrar kraftlínur segulsviðs
jarðar, ef það orsakast af einföldu kerfi
rafstrauma í kjarna hennar. NP = norður-
póll (snúningspóll). S = suður-segulpóll
(sem norðurendi segulnálar dregst að) við
núverandi aðstæður. Örin niður eftir tákn-
ar tvípólvægi rafstraumakerfisins. —
Simplified diagram of the geomagnetic lines
of force.
hvar á jörðinni sviðstefnan er mæld.
Af þessum sökum er notast við hug-
takið sýndarsegulpóll (virtual geo-
magnetic pole), þ.e. útreiknaða stað-
setningu pólsins S á þeirri forsendu að
sviðstefnan á hverjum mælistað orsak-
ist eingöngu af tvípólsviði með upp-
sprettu í jarðmiðju.
Á Islandi hefur sýndarsegulpóllinn
væntanlega verið á óreglulegu flökti
kringum snúningspólinn undanfarnar
árþúsundir, og farið eina hringferð um
hann á hverjum 4—10 þúsund árum.
Er algengast að segulpóllinn haldi sig
nálægt 75. breiddargráðu, en ef tekið
er meðaltal af stöðu hans á 50 þúsund
árum eða lengur, ætti það að falla
allnákvæmlega saman við staðsetningu
snúningspólsins.
Þegar komið er meira en 20-30
milljón ár aftur í tírnann, fer þess að
verða vart að meðalsegulpóll flestra
jarðlaga fellur ekki sanran við núver-
andi snúningspól. Er því talið, að hæg-
121