Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 38

kyrrum sjó, allt frá stórstraumsfjöru-
borði út á 5 m dýpi, en getur þó vaxið
út á 10 m dýpi eða meira þar sem sjór
er hreinn og sólarbirtu nýtur vel. Þar
sem skilyrði eru góð, vex hann í stór-
um breiðum og myndar eins konar
neðansjávarengi og getur botninn ver-
ið gegnofinn af marhálmsflækjum.
Hann vex einkum umhverfis Faxaflóa
og Breiðafjörð, en minna er um hann
annars staðar við landið.
Marhálmur getur orðið fyrir
skemmdum af ís. ísaveturinn 1918 reif
hafís og lagnaðarís upp mikið af mar-
hálmi á Breiðafirði, að sögn Bjarna
Andréssonar frá Hrappsey.
Á árunum um eða skömmu eftir
1930 kom skæð sýki í marhálminn hér
við land. Hann varð svartur, rotnaði
og drapst í stórum breiðum. Hann var
lítið farinn að ná sér altur við Breiða-
fjörð 1945, en mun nú víðast vaxinn á
ný. Marhálmspestarinnar varð vart við
strendur Norður Ameríku laust fyrir
1930 og næstu ár fór að bera á sýkinni
við strendur Bretlandseyja og Frakk-
lands. Á árunum 1933—1934 drapst
mikið af marhálmi við suður- og vest-
urstrendur Noregs og við Danmörku.
Minnst bar á sýkinni þar sem selta var
lítil í sjónum. Sjúkdómsvaldurinn er
talinn vera sveppur.
Mörg smádýr lifa á marhálmi og
álftir, gæsir og endur éta mikið af hon-
um. Álftir byrja að éta marhálm þegar
á haustin, og á vetrum er hann þeim
mikilvægur; þær éta bæði jarðstöngla
og blöð. Gæsir éta blöðin og fitna af
þeim á haustin.
í Grasnytjum séra Björns Halldórs-
sonar (1783) segir:
Marhálmur er gott nautafóður, og
líka sækja þau mjög að honum; þeg-
ar hann er þurr má hann brúka sem
slý, að stoppa rifur með. Bæði hest-
ar og sauðfé éta gjarnan marhálm.
í Ferðabók Eggerts og Bjarna
(1772) stendur um marhálminn:
Er sætur og safamikill. Kýr sækjast
mjög eftir honum og vaða langt eftir
honum út í leðjuna þegar lágsjávað
er. Þær mjólka þá vel. Þurrkaður
marhálmur var notaður í rúmbotna.
Ekki er ýkja langt síðan marhálmur
var hagnýttur að mun hér á landi. I
bókinni Sjósókn, endurminningum Er-
lendar Björnssonar, Breiðabólsstað á
Álftanesi, sem kom út 1945, segir að
þurrabúðarmaður í Lásakoti á Álfta-
nesi hafi lifað mikið á því að þurrka
marhálm, flytja til Reykjavíkur og
selja hann þar. Söðlasmiðir í Reykja-
vík notuðu marhálm sem fyllingu
(stopp) í söðla og hnakka. Hann var
einnig notaður í dýnur og rúmbotna og
sem tróð rnilli veggja, bæði víða vest-
anlands og nyrðra. Marhálmur var t.d.
talsvert hafður í tróð Akureyrahúsa
fyrir og um aldamótin og e.t.v. lengur.
1 bókinni Sjávarhœttir eftir Lúðvík
Kristjánsson (1980), segir m.a.:
Marhálmur var notaður í rúmdýnur
og sent lag á rúmbotna víða um
land, allt fram um síðustu aldamót
við Breiðafjörð. Sleginn var hann til
fóðurs og hirt það sem rak í kúafóð-
ur. Á bænum Hraunsfirði í Helga-
fellssveit var á stríðsárunum fyrri
marhálmur hafður í brauð til drýg-
inda með rúgmjöli og etið með sel-
spiki.
Bæði í Danmörku og Noregi hefur
marhálmur mikið verið notaður í fyll-
ingu og verið talsverð verslunarvara,
einnig hefur hann verið notaður til
áburðar eins og þang. í Danmörku og
víðar þykir vænlegt til álaveiða þar
sem marhálmur vex á botni, samanber
danska nafnið álegræs (álagras).
í Danmörku kom út árið 1812
leiðarvísir um söfnun, hreinsun, þvott
og þurrkun marhálms, sem ætlaður
132