Náttúrufræðingurinn - 1985, Side 50

öðru lagi ætti hnyðlingafjöldinn (þétt-
leikinn) að minnka með vaxandi fjar-
lægð frá basaltgöngunum, það er inn
að miðju líparítsins, ef myndun hnyðl-
inganna hefði orðið á staðnum. Svo er
ekki.
Tilgáta Blake o.fl. (1965)
Höfundarnir settu fram tilgátu til að
skýra myndun samsettra ganga og
hrauna, og innskota sem eru alsett
æðum úr ólíkum bergtegundum. Þeir
hugsa sér að basaltgangur komi upp í
gengnum fljótandi eða hálffljótandi
líparít, og ganga út frá því að líparítið
sé það seigt að það springi við álagið,
þannig að basaltkvikan myndi gang í
gegnum það. Síðan hiti gangurinn út
frá sér og bræði líparítið uns það er
orðið svo deigt að basaltið getur ekki
lengur streymt upp í gegn sem gangur,
heldur myndar bólstra í líparítinu. Líp-
arítkvikan, sem myndast hefur við
bræðsluna, leitar svo upp um miðjan
basaltganginn, sem enn er aðeins
hálfstorkinn, og klýfur hann. Sífellt
aðstreymi basaltkviku hitar upp meira
og meira af líparíti sem að áliti höf-
unda skýrir hvers vegna þykkt líparít-
hlutans í samsettum göngum er óháð
þykkt basalthlutanna við jaðrana. Til-
gáta höfundanna er ekki sérstaklega
miðuð við samsetta ganginn á Streitis-
hvarfi, en á auðvitað að skýra myndun
hans líka, enda höfðu sumir höfund-
anna kannað þann gang allvel (Gibson
o.fi. 1966, Walker 1966).
UMRÆÐA
Varðandi tilgátu Guppy og Hawkes
(1925), þá tel ég hana í meginatriðum
rétta. Rökin fyrir því að gangurinn
hafi myndast í láréttu flæði úr norðri
eru þó veik. Gangurinn þykknar til
suðurs, einkum basalthlutarnir, og að
því gefnu að fjaðureiginleikar grann-
bergsins hafi verið svipaðir meðfram
ganginum alla leið, þá bendir aukin
breidd gangsins til meiri yfirþrýstings
kvikunnar. Þar sem yfirþrýstingur
kviku í láréttu flæði vex að öllu jöfnu í
átt að upptökum hennar, ættu upptök
gangsins fremur að vera í suðri en
norðri, svo framarlega sem hann
myndaðist í láréttu flæði. Ekki er þó
Ijóst að gangurinn í heild hafi myndast
í láréttu kvikuflæði; sveiging stuðlanna
í líparítinu upp vísar til þess að það
hafi flætt lóðrétt.
Hugmynd Blake o.fl. (1966) um
myndun líparítkvikunnar við upphitun
og bræðslu af völdum basaltkvikunnar
getur varla átt við um samsetta
ganginn á Streitishvarfi. í fyrsta lagi er
varmaleiðni í bergi léleg og því ósenni-
legt að veruleg upphitun verði langt
frá basaltganginum sem skera á líparít-
ið og hita það. í öðru lagi benda reikn-
ingar ekki til þess að um verulega
bræðslu á líparítinu gæti orðið að
ræða; í hæsta lagi gæti sú bræðsla orðið
rétt við basaltganginn og þá einkum á
þeim steindum í líparítinu sem hefðu
lægst bræðslumark (Jaeger 1959). Við
því væri því að búast að samsetning
þeirrar kviku sem þannig myndaðist
yrði nokkuð önnur en líparítsins sem
hún bráðnaði úr. Þeir reikningar sem
Jaeger hefur gert sýna að hitastig
grannbergsins rétt við mót þess og
gangsins er yfirleitt nokkur hundruð
gráðum lægra en hitastig kvikunnar í
ganginum, og að upphitun grannbergs-
ins minnkar mjög ört með vaxandi
fjarlægð frá ganginum (Jaeger 1959 s.
46—47). Reikningar af þessu tagi
byggja að vísu á ýmsum nálgunum og
forsendum sem eru mismunandi áreið-
anlegar, en engu að síður verður að
telja ósennilegt að veruleg bræðsla á
grannbergi geti orðið af völdum gangs.
Sú niðurstaða er í samræmi við athug-
anir mínar og annarra sem sýna að
hitaummyndun grannbergs við ganga
144