Náttúrufræðingurinn - 1985, Síða 62

farvegi Syðri-Ófæru, samkvæmt því
hefur gossprungan milli Svarta-
hnúksfjalla og Gjátinds verið virk í
einu.
Næst upptökunum er gjóskulagið
1—2 m á þykkt, kolsvart, gróft og
yfirleitt gjallkennt. Hægt er að
fylgja því óslitið frá Eldgjá um alla
Skaftártunguna suður að Hólmsá.
Ekki hefur tekist að rekja E-1 á
Alftavershrauninu, sbr. þykktar-
kortið. Erfitt er að skýra útbreiðslu
E-1 til norðausturs með öðru en því
að Eldgjárgossprungan haldi áfram
norðaustan við Uxatinda eins og
Björn Jónasson jarðfræðingur
(1974) gerir ráð fyrir í ritgerð sinni
um þetta svæði.“
Þetta bendir til þess að svarti vik-
urinn í Varmárdal hafi komið úr
gossprungu norðaustan við Eldgjá
frekar en Eldgjá sjálfri, en gosið hafi
samtímis á báðum stöðum.
Ekki þarf að draga í efa, að Eldgjá
gaus stóru gosi á 10. öld. Gjóskan og
önnur verksummerki á gosstað sanna
það. En hvar er þá hraunið? Hvert gat
meginhluti þess runnið annað en niður
farveg Skaftár og eytt byggð landsvæði
eins og Landnáma gefur vísbendingu-
um? Þar með er þó ekki rétt að full-
yrða, að öll Eldgjárhraunin séu frá
þeim sama tíma, því að vel má vera,
að misgömul hraun frá sömu eldstöð
hafi líka eða eins efnasamsetningu.
Þess vegna er rétt að fara mjög var-
lega í að véfengja þá skoðun Jóns
Jónssonar, að Landbrotshraun sé um
5200 ára gamalt. Guðrún Larsen at-
hugaði nokkur jarðvegssnið ofan á
Landbrotshrauninu, en fann þar
hvergi landnámslagið. Eitt sniðið at-
hugaði hún við Þykkvabæ II. Neðsta
gjóskulagið þar var dreif af smáurn
hvítum vikurkornum. Um það segir
Guðrún:
„Efnagreining á vikrinum bendir
eindregið til Heklu og samkvænrt
því er þetta lag frá 1104. Undir því
eru 32 cm af fokblönduðum jarðvegi
og síðan gjallkarginn á Landbrots-
hrauninu."
Þessi orð má íhuga nánar. Þarna
kemur fram, að um 1100 er hraunið
orðið gróið þunnum jarðvegi, sem er
að þykkna vegna áfoks. En hvaðan
kom þetta áfok? Skýringin felst
kannski í nafninu „Landbrot". Sam-
kvæmt orðabók Menningarsjóðs
merkir það: 1 landskemmd af völdum
vatns, uppblástur. 2 vin, gróðurreitur í
auðn.
Samkvæmt þessu er freistandi að
setja fram þá tilgátu, að Landbrots-
hraun hafi verið að blása upp á land-
námsöld, og þess vegna finnst land-
námslagið þar ekki, en hraunið fer svo
að gróa upp á 11. öld. Það kemur þó
fram hjá Guðrúnu Larsen, að þykkur
jarðvegur finnst á Landbrotshrauninu:
„Þar sem þykkur jarðvegur finnst
inni á Landbrotshrauninu virðist urn
staðbundna þykknun að ræða.“
Athugaði hún t. d. rofabarð hjá
Ytra-Hrauni, þar sem jarðvegsþykktin
er a. m. k. 4 m. Má teljast líklegt, að
þar sé landið að blása upp í annað
skipti.
I haughúsgrunni á Þykkvabæjar-
klaustri fann Guðrún Larsen hraun,
sem ekki getur verið yngra en 2500
ára, en ekkert kemur fram um upp-
runa þess. Þetta ætti þó allt að skýrast
með meiri rannsóknum.
Sigurður Þórarinsson ræddi um
aldur Landbrotshrauns í grein um
Bjarnagarð í Árbók Hins íslenska
fornleifafélags, 1981. Vitnar hann fyrst
í rannsóknir Guðrúnar Larsen og segir
síðan á bls. 33 — 34:
156