Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 63

„Smiðshöggið á ákvarðanir á aldri
Landbrotshrauns hefur nú verið
rekið af dönskum eðlisfræðingi,
C.U. Hammer. Hann hefur unnið
vísindalegt afrek, er varðar okkur
fslendinga flestum fremur með að-
ferð til að finna menjar eldgosa í
ískjörnum úr Grænlandsjökli og
öðrum gaddjöklum. í eidgosum
berst rneira eða minna af gasi, eink-
um brennisteinssamböndum og
kolsýru, upp í lofthjúp jarðar og
dreifist aðallega sem móðurnrynd-
andi ördropar (aerosol), er smám
saman berast aftur til jarðar. Þar
sem móðan sest, eða rignir niður á
jökla eykur hún rafmagnsleiðni yfir-
borðslags hjarnsins, sem síðar
breytist í ís, og það er þessi leiðni,
sem Hammer mælir með og fær
samtímis allgóða vitneskju um stærð
gosanna. Nú hafa árleg lög í Græn-
landsjökli verið aldursákvörðuð
með öðrum aðferðum, svo að ekki
skakkar nema einu til örfáum árum
síðustu 1—2 árþúsundin og þetta
gildir einnig um menjar eldgosanna.
Eitt af allra fyrstu gosunum, sem
Hammer fann menjar um í Græn-
landsjöklinum, var gosið í Lakagíg-
um 1873 og sker það sig mjög úr
öðrum gosum varðandi stærð, svo
sem vænta mátti. Þar eð Eldgjár-
hraunið er svipaðrar stærðar og
Skaftáreldahraunið leitaði Hammer
í ískjörnum fyrir beiðni undirritaðs
að gosi svipaðrar stærðar og Skaftár-
eldar, frá öldunum næstu fyrir og
eftir 900, og fann eitt og aðeins eitt
svipaðrar stærðar, frá árinu 934.
Skv. þessu má nú telja öruggt, svo
að vart skakkar meira en einu ári til
eða frá, að Landbrotshraun og
e. t. v. Eldgjárhraunið allt, sé frá
árinu 934. Athyglisverð í þessu sam-
bandi eru þau ummæli séra Jóns
Steingrímssonar, að stórhlaup hafi
komið undan Mýrdalsjökli 934.“
Þarna virðist Sigurður Þórarinsson
hafa verið fullfljótfær að draga álykt-
un. Trúlega hefur orðið stórgos 934,
en hvar var það? Var það e. t. v. í
Mýrdalsjökli eins og séra Jón Stein-
grímsson áleit? Markús Loftsson sagði
svo í Riti um jarðelda á íslandi á bls.
11:
,Annað gos (Kötlu) árið 934. Þetta
gos er talið með Kötlugosunum, en
af riti Ara prests fróða sézt, að það
kom fram úr jöklinum fyrir vestan
Sólheima, og gjörði Skóga- og Sól-
heimasand, og tók af allt það gras-
lendi, sem var milli Skógár, sem
rennur fram með Drangshlíðarnúp,
og Húsár, sem rennur vestan við
Sólheimanes. Þetta var á þeim tíma
sem Þrasi bjó í Skógum og Loð-
mundur í Loðmundarhvammi, sem
er vestur við Jökulsá. Ekki er getið
um, að byggð hafi farið af í þessu
gosi.“
Sigurður Þórarinsson taldi upp
Kötlugos í Árbók F.í. 1975, og telur
hann, að eitt gosið hafi orðið um 930?
og segir á bls. 133:
„Augljóst er, að stórhlaup hefur í
eina tíð komið úr Sólheimajökli og
myndað núverandi Skógasand, sem
skv. gjóskulagaathugunum er ör-
ugglega eldri en Sólheimasandur.
Hefur það borið með sér stóreflis
grjót langt vestur fyrir Skógaá, og
þeir, sem ekið hafa um Skógasand,
hafa vafalítið veitt eftirtekt stórum
móbergssteinum, sumum svo að
björg mega kallast, á sandinum,
aðallega ofan þjóðvegar, en þeir eru
örugg merki jökulhlaups.
Gjóskulagarannsóknir benda til
þess, að núverandi Skógasandur
geti vart verið miklu eldri en
landnám og gæti hafa myndast á
landnámsöld og þá líklegast í þeim
vatnagangi, sem Landnámabók
greinir frá.“
Jökulsá á Sólheimasandi kallast
157