Náttúrufræðingurinn - 1985, Qupperneq 78

inn, og sé svo að sjá að umgetin spilling
fari daglega vaxandi til sjós og lands,
jafnan þegar hvass vindur úr suður- og
vesturátt kemur, því þá drífi sandinn
upp á landið og í sjóinn, hvar af
grynnsli hafnarinnar og hennar affæring
orsakast.
Hér kemur fram að aurburður í
hlaupunum hefur verið gífurlegur.
Þegar bréfin og þingsvitnin eru borin
saman, kemur í ljós að hvorug heim-
ildin gefur heildarlýsingu á afleiðing-
um hlaupanna. Séra Jón á Skinnastað
lýsir tjóni á heimalandi og hjáleigum
staðarins. Þingsvitnin eru hins vegar
tekin til að gera grein fyrir land-
spjöllum á jörðum Munkaþverár-
klausturs í þessu byggðarlagi. Hvorug-
ur aðilinn minnist á tjón hins. Nú má
spyrja: Varð ekkert tjón á Vestursandi
í þessum hamförum, eða skortir ein-
ungis heimildir. Heimildirnar vantar,
en svarið má e.t.v. finna í viðauka
þessarar ritgerðar.
Enn má spyrja: Voru þessi hlaup
samfara eldsumbrotum í Vatnajökli?
Líklegt er að svo hafi verið. Ef um eitt
hlaup hefði verið að ræða, gat það
stafað af jarðhita undir jöklinum, og
væri þá sambærilegt við Skaftárhlaup
og Skeiðarárhlaup. Raunar gæti fyrsta
hlaupið verið af því tagi. Öðru máli
gegnir um hin síðari. Nefna má eftir-
talin rök:
1) Séra Jón Einarsson tekur fram í
bréfi sínu [1], að Jökulsá hafi bor-
ið fram sand og ösku (sjá hér
framar). Einhverja ösku gat hún
að vísu tekið á leið sinni um sanda
og hraun norðan Vatnajökuls, en
slíka öskudreif hefði nóvember-
hlaupið 1725 átt að hreinsa að
mestu úr farveginum.
2) Aðeins fjórir mánuðir voru liðnir
frá síðasta hlaupi (nóvember-
hlaupinu) og því ólíklegt að nægur
vatnsforði hefði náð að safnast
fyrir á svo stuttum tíma.
3) Eftirhreyturnar (síðustu gusurn-
ar) benda fremur til eldsumbrota.
Reynslan af Kötlu bendir til að
slík eftirhlaup geti verið einkenni
goshlaupa (Guðgeir Jóhannsson
1919).
4) Vitað er að eldar voru uppi í
Vatnajökli á þessum árum. Jón
Ólafsson frá Grunnavík getur um
jöklaeld 2. apríl 1725 (Sigurður
Þórarinsson 1974). Þar mun þó
vera um Heklugosið 1725 að
ræða, en það hófst einmitt 2. apríl
(Sigurður Þórarinsson 1968). Hít-
ardalsannáll nefnir elda í Austur-
jöklum um þorrakomu 1726, þ.e.
um mánaðamótin janúar-febrúar,
(Annálar 1400-1800 II, 608).
Ekkert skal hér sagt um hvort
treysta megi þessari heimild, en
dæmið vill a.m.k ekki ganga upp,
þar eð tímasetning eldgossins
stenst ekki á við dagsetningar
hlaupanna.
5) Til er heitbréf, sem gert var á
Grund í Eyjafirði 26. mars 1726.
Þetta bréf er endurnýjun og árétt-
ing Eyfirðinga á hinu kunna heit-
bréfi frá 1477 og tveimur síðar,
1562 og 1633. Þegar litið er á dag-
setninguna er freistandi að álykta
að tilefni bréfsins hafi verið sand-
fall í Eyjafirði dagana á undan.
Orðalag bréfsins er óljóst. Þar
segir [4]:
/ ... vorum vér ... samankomnir, til að
haida ... vorn venjulega heits og bæna-
dag, hvörn vorir forfeður fyrir 249
árum hafa innsett, í því skyni að af-
biðja fyrir drýgðar syndir réttforþént
reiðistraff almáttugs Guðs ..., og Guð
hefur um nokkur næstliðin ár bent oss
með sandfalli.
Heitdagur Eyfirðinga var að jafn-
aði haldinn fyrsta þriðjudag í ein-
mánuði. Þetta ár hittist svo á að
hann bar upp á 26. mars. Þegar á
172