Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 82

sundleggja hesta, og var aðallega farið
yfir Stórá á fjórum stöðum. ...
Stórá hefur látið eftir sig sanda mikla
allt frá Tungusporði og upp með allri
sveitinni á móts við Ás. Þessir sandar
eru nú farnir að gróa nokkuð. En utan
við þá tekur við víðáttumikið graslendi.
Eru þar ágætir hagar og engjar, og grá-
víðisflesjur, mólendi og mýrar. Síðan
Stórá hvarf, hefir þornað mjög um í
Sandinum, svo að þar, sem áður voru
mýrar og keldudrög, er nú þurrlendi og
valllendisgróður. Fjalldrapi, grávíðir og
lyng komið þar, sem áður var starar-
gróður. Hefir sandurinn skipt svo um
svip á nokkrum áratugum, að hann er
nær óþekkjanlegur.
Á fyrri hluta þessarar aldar grófst far-
vegur Bakkahlaups niður. Vatnsborð
þess varð þá nokkru lægra en botn
Stórár. Við þetta lækkaði jarðvatns-
borð í Sandinum verulega, sem hefur
svo valdið þeim breytingum, sent Árni
Ola getur um.
Fyrir neðan Keldunes er farvegur
Stórár greinilegur. Aftur á móti eru
skiptar skoðanir um farveg árinnar
ofar á sandinum. Er vafasamt að
nokkur núlifandi maður geti lýst
rennsli Stórár þar af eigin sjón og
raun. Hér verður því leitað á önnur
mið. Þorvaldur Thoroddsen kom í
Kelduhverfi árið 1895. í ferðabók
sinni lýsir hann rennsli Jökulsár um
sandana (Þorvaldur Thoroddsen 1959,
321-322). Þar segir:
Skammt fyrir neðan ferjustaðinn skipt-
ist Jökulsá í þrjár kvíslar, Sandá, Jök-
ulsá og Stórá. Sandá er austust. Hún
rennur fram með bæjum í Axarfirði;
oftast er minnst vatn í henni. Nálægt
Klifshaga kemur hún saman við
Brunná, og eykst vatnsmegin hennar þá
mikið. Jökulsá sjálf er í miðið og Stórá
vestust; hún er nú lang-vatnsmest.
Bakkahlaup heitir kvísl ein úr Stórá yfir
í Jökulsá neðst. Allar eru ár þessar
ferjuvötn. Stórá fer út úr Jökulsá á
móts við Ærlæk og dreifir sér svo eins
og stórflóð um sandana. I Hólskrók
verður áin eins og stórt stöðuvatn eða
hafsvík, en hún er þar grunn og eyrar
margar upp úr. Austur af Víkingavatni
mjókkar Stórá aftur og breikkar svo
aftur neðst.
Nokkru síðar segir Þorvaldur (bls.
359):
Hjá Hóli er Stórá breið eins og sjór.
Hún leitar alltaf á suður- og vestur-
landið, og nú var vöxtur í ánni, svo hún
gekk víða upp á gras og rann um lautir
og dældir inn í móana fyrir austan
Keldunes.
Til eru loftmyndir af þessu svæði,
teknar í ágúst 1960. Þær sýna landið
eins og það var fyrir umbrotin 1976-
1978. Ef litið er á þessar loftmyndir
með lýsingu Þorvalds Thoroddsens í
huga, þá blasir farvegur Stórár við. (6.
mynd). Áin myndaði stöðuvatn eða
lón þarna á sandinum. Þetta lón var
2—3 km breitt frá núverandi farvegi
Bakkahlaups, suður að jaðri hraun-
anna, sem þekja meginhluta Keldu-
hverfis, og 6 km langt frá Keldunesi
austur að Veggjarendum. Þar var
„hafsvíkin“ breiða, sem Þorvaldur sá í
Hólskrók. Nýbýlið Lyngás stendur nú
fyrir miðri þeirri „vík.“ Vestur úr vatn-
inu gengu tvær víkur. Önnur við Þór-
unnarsel, og úr henni lá Kílfarvegur
norðvestur í Arnaneslón. Syðri víkin
var við Keldunes. Þar fékk Stórá fram-
rás um Stórárfarveg vestur á móts við
Garð, en þar þverbeygði hún norður í
Arnaneslón. Sennilega hefur þriðja
víkin gengið norður úr vatninu við nú-
verandi farveg Bakkahlaups. Stórár-
farvegur er miklu breiðari en Kílfar-
vegur, þó var Þórunnarselskíll einu
sinni hið versta vatnsfall (Árni Óla
1941, 12). Mun jökulvatn hafa runnið
um hann fram yfir aldamótin 1900,
enda er farvegurinn unglegur. Þess má
geta, að stöðuvatnið endurfæddist að
176