Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 84

smátt. Þegar Þorvaldur Thoroddsen
fór þar um sumarið 1895, var Stórá
„orðin þar grunn og eyrar margar upp
úr.“ Þá var líka stutt í að áin flytti sig
yfir í Bakkahlaup.
MYNDUNSTÓRÁR
Nafnið Stórá hefur sjálfsagt frá
fornu fari verið notað um farveg þann,
sem liggur frá Litlá norður í Arnanes-
lón. Farvegirnir á Sandinum bera flest-
ir sín gömlu nöfn, hvort sem um þá
rennur jökulvatn, lindarvatn eða ekki
neitt. Eftir að Jökulsá braut sér leið
vestur Sandinn fékk nafnið „Stórá"
víðtækari merkingu, uns það náði yfir
alla kvíslina, allt upp að hinum forna
farvegi Jökulsár. Raunar átti það vel
við eftir að megin áin var í þessa far-
vegi komin. Fyrst eftir að áin braut sér
þessa leið, virðist þó nafnið Jökulsá
notað um ána niður á móts við Keldu-
nes eða Garð. Nafnið Stórá verður hér
einkum notað um þennan efri og yngri
hluta árinnar.
Því er ekki að heilsa að allir séu
sammála um hvenær þessi yngri hluti
Stórár varð til. Lengst gengur Arnór
Sigurjónsson (1967). Hann heldur því
fram, að Stórá hafi myndast einhvern
tíma á árabilinu 1560—1684, sennilega
fyrir 1600. Hann bendir á að stórbýlið
Ás í Kelduhverfi hafi verið ættaróðal
Ásverja, einhverrar voldugustu höfð-
ingjaættar á Norðurlandi, og að hagur
manna í þeirri sveit hafi staðið með
blóma a.m.k. fram um 1550. Þegar
kemur fram um 1580 er sýnilegt að hag
manna í Þingeyjarþingi er farið að
hnigna, og hvergi virðist undanhaldið
meira en í Kelduhverfi. Undir lok
aldarinnar flytja svo síðustu Ásverj-
arnir brott úr héraðinu. Er engu líkara
en jörðin hafi orðið fyrir áfalli, sem
engar frásagnir eru til um. Því hefur
verið haldið fram, að þessa hnignun í
búskap megi rekja til kólnandi veður-
fars. E.t.v. er sannleikskorn í því, en
undanhaldið í Kelduhverfi vill Arnór
hins vegar skýra með því, að á þessum
árum hafi Stórá brotið sér leið vestur
með hraunröndinni, og tekið fyrir not
bænda af engjalöndum á sandinum.
Þessi rökfærsla er nokkuð snjöll, en
þó er tæplega hægt að fallast á hana.
Engar heimildir hafa komið frant, sem
styrkja þá skoðun að Stórá hafi verið
til fyrir 1712. Heintildir benda frekar
til hins gagnstæða, að ekkert hafi þá
hindrað landsnytjar á Vestursandi. Að
vísu verður að viðurkenna að þetta er
ekki fullrannsakað enn. En þegar
Jarðabók Árna Magnússonar og Páls
Vídalíns var gerð árið 1712, hefur
megin-kvísl Jökulsár verið austan við
Áshúsabakka (nú Ytribakka). í Jarða-
bókinni segir svo um þessa jörð
(Jarðabók XI, 300):
/ ... nú er áin hlaupin undir austur-
landið. ... Eggver af æðarfugli hefur
verið að nokkru gagni í Skógey, sem lá í
Jökulsá, meðan hún rann rétt, en er nú
orðið fyrir vestan hana.
Vafasamt er að Arnór hafi gert sér
grein fyrir hvílíkt landflæmi fór undir
vatn þegar Stórá varð til. Hins vegar
stendur óhögguð sú ályktun hans að
stórbýlið Ás í Kelduhverfi hafi orðið
fyrir áfalli á árabilinu 1550—1600. Vel
er hugsanlegt að mikil hlaup hafi kom-
ið í Jökulsá á þessum árum, þó að
engar sagnir hafi varðveist þar um.
Slík hlaup hefðu getað stórspillt engj-
um með rofi og sandsáburði og þarf
því ekki að gera ráð fyrir farartálma á
borð við Stórá, til að skýra minnkandi
hagsæld í héraðinu. Hnignun búskapar
gæti einnig stafað af þjóðfélagsbreyt-
ingum eftir siðaskiptin. Þetta er
a. m. k. mál, sem vert væri að rann-
saka.
178