Náttúrufræðingurinn - 1985, Síða 93

gengisstallinum vestur að Keldunesi.
Að minnsta kosti er athyglisvert hve
fast er kveðið að orði um tjón eftir
hlaupið 1729. Útihús í Keldunesi og
Krossdal standa þá allt í einu full með
vatn upp í miðja veggi, sem bendir til
að einhverjar meiriháttar breytingar
hafi orðið á landinu á þessu tímabili.
Einfaldast er að skýra þessar breyting-
ar og myndun stöðuvatnsins (Stórár)
með landsigi í Kelduhverfi á árabilinu
1726—1729. Hins vegar eru heimild-
irnar ekki nógu ljósar til að hægt sé að
slá því föstu.
Þó að það valdi nokkrum vonbrigð-
um að heimildirnar um hlaupin 1719-
20 skuli skilja eftir óvissu um þennan
þátt Mývatnselda, þá bæta þær það
upp með því að varpa ofurlitlu ljósi á
eldvirkni í Vatnajökli. Sigurður Stein-
þórsson (1977) hefur kannað öskulög í
borkjarna frá Bárðarbungu. Þar fund-
ust nokkur óþekkt öskulög og var eitt
þeirra frá árinu 1720. Sigurður segir í
grein sinni að sú staðreynd, að þetta ár
hafi að því er virðist ekki orðið vart
við jökulhlaup, bendi til að askan sé
ekki mynduð í gosi undir jökli. Nú
þegar vitað er um hlaupin 1719-20, er
óhætt að slá því föstu að öskulagið
óþekkta sé ættað úr norðanverðum
Vatnajökli.
En hlaupin geta sagt okkur meira.
Nú er vitað, að eftir 1700 komu hlaup í
Jökulsá árin 1707, 1711-12, 1716-17,
1719-20, 1725-26 og 1729-30. Þessi
ártöl leiða hugann óneitanlega að gos-
hrinunum í Kröflu, en sá er munurinn
að hér líður lengra á milli, eða 2—5 ár
á móti nokkrum mánuðum við Kröflu.
Sú eldstöð sem olli hlaupunum í Jök-
ulsá á Fjöllum virðist því hafa hægari
hjartslátt en Krafla. Þetta vekur og
spurningar um hvort líta beri á þetta
sem aðgreind gos eða hvort um sam-
fellda virkni hafi verið að ræða. Þann-
ig er bæði litið á Mývatnselda 1724-29
og Kröfluelda 1975-82 sem samfellda
jarðelda þó að margra mánaða hlé hafi
verið á milli gosa. E.t.v. er eðlilegast
að tala um gostímabil í þessu sam-
bandi. Þessu gostímabili virðist hafa
lokið um 1730, en æskilegt væri að vita
meira um upphaf þess.
Að vísu er sá veikleiki í þessari rök-
leiðslu, að ekki er enn hægt að slá því
föstu að öll þessi gos megi rekja til
sömu eldstöðvar í Vatnajökli, en rann-
sóknir á efnasamsetningu gjósku eiga
vonandi eftir að varpa ljósi á það mál.
Sumarið 1983 ræddi höf. við Stefán
Jónsson bónda í Ærlækjarseli, og bár-
ust þá í tal þessi tíðu hlaup á 18.
öldinni. Sagði Stefán að samkvæmt
þessu væri réttast að koma sér burt
þegar fyrsta hlaupið kæmi. Ekki er víst
að það sé rétt því að of lítið er vitað
um tíðni hlaupa við upphaf þessa gos-
tímabils. Hins vegar er ljóst að ef eld-
virkni tekur sig upp á þessum slóðum í
Vatnajökli, þá getur orðið erfitt að
halda við mannvirkjum eins og veg-
um, brúm og háspennulínum, a. m. k.
á meðan tíðni hlaupa er inest.
Þessar viðbætur sýna og sanna
tvennt. í fyrsta lagi: að ekki muni öll
kurl komin til grafar varðandi hlaup í
Jökulsá á Fjöllum á 16., 17. og 18. öld.
Og í annan stað: hve varasamt er að
draga víðtækar ályktanir af þeim
gloppóttu heimildum, sem við höfum
frá fyrri tíð.
Þessi viðauki er saminn haustið
1983. Er því aðeins að litlu leyti tekið
tillit til þess, sem gerst hefur og ritað
hefur verið síðan, t.d. varðandi
Kröfluelda. Ber að hafa það í huga við
lesturinn.
ÞAKKARORÐ
Að síðustu færi ég þakkir öllum þeim,
sem veittu upplýsingar og góð ráð við
samantekt þessarar ritgerðar. Jarðfræðing-
187