Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 6

þess að borga sig, er gripið til sjálf-
virkra aðferða, sem byggja á því að
mæla fjarlægðir mælipunktsins frá 2-3
föstum og nákvæmlega staðsettum
stöðvum með hjálp útvarps- eða ör-
bylgja. Dæmi um þau staðsetningar-
kerfi eru „Loran C“ (bylgjulengd 3
km), „Raydist“ (bylgjulengd 45 m,
færanlegar sendistöðvar) og „Disto-
mat“ (til landmælinga). Staðsetningar
með hjálp gervihnatta (Transit) hafa
einnig komið til sögunnar, en duga
ekki einar sér, því aðeins næst ein
staðsetning á klukkutíma fresti eða
svo.
Tölvuvæðing hefur mjög auðveldað
beitingu þessara aðferða hin síðari ár.
Kemur eflaust að því að ekki verður
mikið erfiðara að staðsetja sig ná-
kvæmlega á Skeiðarársandi en annars
staðar á landinu, en staðsetningar hafa
verið einn veikasti hlekkur leitarstarfs-
ins þar, m. a. vegna þess hve langt er
til varanlegra kennileita.
Myndataka
Afar gagnlegt er að hafa nýleg kort
og loftmyndir af leitarsvæði í stórum
mælikvarða. Ef ljósaðstæður hafa ver-
ið heppilegar, geta á myndunum sést
óverulegar mishæðir í landslagi, sem
endurspegla að einhverju leyti þau
mannvirki sem undir eru. A sér-
stökum filmum koma fram sérkenni
gróðurs yfir gömlum mannvistar-
leifum, t. d. vegna afbrigðilegrar
vatnsgengni eða efnainnihalds. Loft-
myndir voru teknar af hluta Skeiðar-
ársands vegna leitaraðgerða þar um
1970,en munu ekki hafa gefið mark-
tækar vísbendingar (Booz-Allen App-
lied Research 1974; R.S. Williams, jr.,
skrifl. uppl. 1982). Gervihnattamyndir
ná yfirleitt ekki að greina þau smáatr-
iði landslags, sem um er að ræða við
fornminjaleit.
Neðansjávarsjónvarp hefur verið
notað í vaxandi mæli við botnleit.
Meðal annars fannst flak hins stóra
orustuskips Kronan, sem sprakk í loft
upp 1676 við Öland, á þennan hátt
1980 eftir að segulmælingar höfðu gef-
ið til kynna líklegan hvílustað þess
(Franzén 1981).
ENDURKAST HLJÓÐBYLGJA
Hraði hljóðbylgja í efni fer eftir eðl-
ismassa efnisins og fjaðurmagnsstuðl-
um þess. Því þéttara sem berg eða
jarðvegur er í sér, því hraðar fer hljóð-
bylgjan. Lendi hún á skilum tveggja
efna með mismunandi eiginleika að
þessu leyti, endurkastast hluti hennar.
Þetta má nota til að leita slíkra skila,
og finnst dýptin að þeim út frá ferða-
tíma bylgjunnar milli hljóðgjafa og
hljóðnema (2. mynd).
I einföldustu gerð tækjanna, eins og
í venjulegum dýptarmæli skips, eru
hljóðnemi og hljóðgjafi sambyggðir.
Oftar eru þó margir hljóðnemar í röð
út frá hljóðgjafanum, en hann getur
verið sleggja, hvellhetta eða þrýsti-
loftsbyssa.
Helst þarf hljóðgjafinn að vera í
vatni til þess að nægilega öflug bylgja
geti borist út frá honum. í jarðvegi
dreifist hljóðið mikið vegna mismikils
þéttleika jarðvegsins, og dofnar af
völdum innri núnings jarðvegskorn-
anna. Mælingar eru seinlegar á landi
og túlkun flókin, sérstaklega ef mæli-
lína liggur ekki beint yfir það sem
leitað er að. I fornleifarannsóknum er
þessi aðferð helst nothæf við að kanna
meginatriði í lagskiptingu jarðvegsins,
til dæmis dýpi niður á grunnvatnsborð
eða klöpp.
Botnsjá (Kjartan Thors 1979) er af-
brigði dýptarmælis, og skráir hún
endurkast hljóðbylgja frá allstóru
botnsvæði til hliðar frá senditækinu.
52