Náttúrufræðingurinn - 1965, Qupperneq 14

108
NÁTTÚRU FRÆÐINGURI NN
Aldurshluföll grágrýtisins og móbergsins hér við vatnið hafa
oft verið misskilin þannig, að móbergið hefur verið talið eldra en
grágrýtið. Þeirrar skoðunar var Þorvaldur Thoroddsen, og sömu
skoðunar var Guðmundur G. Bárðarson (1930). í bók sinni um
jarðsögu Árnessýslu (Árnesingasögu) lætur Guðmundur Kjartans-
son (1943) sömu skoðun í ljós og getur þess, að liann hafi fundið
móberg undir grágrýtinu við Jórukleif. Eins og getið var hér á
undan, liggur móbergið að vísu neðan við grágrýtið, en samt utan
á því í brotstöllum hjá Jórukleif. Hvergi verður þar séð, að það
gangi inn undir grágrýtið. Hjá Guðmundi G. Bárðarsyni og ýmsum
útlendingum, sem hingað komu til jarðfræðiathugana á þessum
árum, mun sú skoðun, að móbergið væri almennt eldra en grágrýt-
ið, aðallega vera byggð á því, að grágrýtið á kolli stapanna svo-
nefndu, hlíðabrattra móbergsfjalla, sem rísa oft mörg hundruð
metra yfir landið í kring, sé hið sarna og þekur víð flæmi á láglend-
inu umhverfis. Þeir töldu, að grágrýtið á báðum stöðunum væri
af sama lagi, og hefðu Iyftingar eða sig valdið þar röskun á. Þetta
þarf ekki svo að vera, og varð Guðmundur Kjartansson fyrstur
til að benda á, að móbergsfjöllin væru iiest eldfjöll l’rá jökulskeið-
um, qg stæðu ýmist upp úr eða sætu ol'an á grágrýtinu umhverfis.
Hjá Dráttarhlíð hafa farið fram nákvæmar jarðfræðirannsóknir
vegna virkjananna. Hefur Tómas Tryggvason aðallega annazt þær.
Hann tekur það skýrt fram, að móbergið í Dráttarhlíð liggi ofan á
grágrýtinu, og sé þar urn yngstu eldgosamyndanir þar í grennd að
ræða, aðrar en Miðfellshraun (T. Tr. 1955).
Hraun liggur annars að' heita má fyrir öllu austur- og norðurland-
inu, allt frá Sogshorni norður og vestur undir Skálabrekku. Það á
sér upptök í 15 ktn langri gossprungu á Tindafjallaheiði, vestan
við Kálfstinda, en austan við Hrafnabjörg og Tindaskaga. Hverfa
Skjaldbreiðshraunin undir það norður við Söðulhóla, á milli
Tindaskaga og Gatlells (Rutten 1956). Við farveg Sogsins hafa
fundizt gróðurleifar við neðra borð hraunsins, og lékk Guðmundur
Kjartansson (1964 b) þær aldursákvarðaðar með C14-aðferð. Aldur
gróðurleifanna reyndist 9130±260 ár, og mun því hraunið vera
svo til jafngamalt. Hraun er einnig við suðurströnd vatnsins á kafl-
anum frá Hagavík vestur undir Stapa. Það er komið frá tveim gos-
sprungum, annarri vestan í Stangarhálsi, en hinni austan í Dyra-
fjöllum, og er aðeins rúmur kílómetri á milli þeirra. Yngra hraun-