Náttúrufræðingurinn - 1990, Qupperneq 21

Axel Björnsson, Guðni Axelsson
og Olafur G. Flóvenz
/
Uppruni hvera og lauga á Islandi
INNGANGUR
Frá því rannsóknir hófust á hverum
og laugum á íslandi hafa hugmyndir
um uppruna og eðli jarðhitans tekið
miklum stakkaskiptum og skoðanir
verið skiptar. Þetta á bæði við um há-
hitasvæðin, sem öll eru tengd eld-
stöðvum innan virka gosbeltisins og
lághitasvæðin, sem flest eru í eldri
bergmyndunum landsins utan eld-
virku beltanna. 1. mynd sýnir dreif-
ingu háhitasvæðanna og helstu lág-
hitasvæða landsins.
Þrátt fyrir umfangsmiklar boranir á
undanförnum árum er ennþá margt
óljóst um innri gerð og eðli jarðhita-
svæða hér á landi og bendir margt til
þess að þau séu hvert öðru ólík. Há-
hitasvæðin eru almennt talin stafa af
hringrás vatns og gufu í sprungnu
bergi yfir kólnandi innskotum eða
kvikuhleifum í jarðskorpunni. Um
eðli lághitasvæðanna hafa skoðanir
verið nokkuð skiptar. Þetta á einkum
við um rennslisleiðir vatnsins og um
það á hvern hátt það fær varma sinn
úr berginu.
í þessari grein beinum við augum
okkar að lághitasvæðum landsins. Við
rekjum fyrst þróun helstu hugmynda
um eðli lághitasvæða og skoðum síðan
helstu gögn, sem nú eru tiltæk um lág-
hitakerfin. Ymsar nýjar upplýsingar
hafa fengist um innri gerð lághita-
svæðanna á síðustu árum. Munar þar
mestu um mælingar í 2-3 km djúpum
borholum. Á grundvelli þessara gagna
verða síðan ræddar þær hugmyndir
sem taldar eru gefa heilsteyptasta
mynd af innri gerð og helstu eiginleik-
um lághitasvæða landsins.
SÖGULEGT YFIRLIT -
ÞRÓUN HUGMYNDA
Á liðnum öldum hafa jafnt lærðir
sem leikir velt fyrir sér eðli þeirra
náttúrundra, sem hverir og laugar eru
hér á landi. Má sem dæmi nefna fé-
lagana Eggert og Bjarna sem könnuðu
hverasvæði víða unt land á átjándu
öldinni (Eggert Olafsson og Bjarni
Pálsson 1756). Þeir boruðu grunnar
rannsóknarholur með jarðnafri í
Krísuvík árið 1756. Holurnar náðu
niður í gegnum hitann og drógu þeir
þá ályktun að jarðhitinn ætti rætur að
rekja til gerjunar í jarðvegi á yfirborði
jarðar. Skáldið og náttúrufræðingur-
inn Jónas Hallgrímsson gerði all-
nokkrar athuganir á hverum og laug-
um, en hann var um tíma gerður út af
stjórninni í Kaupmannahöfn til nátt-
úrurannsókna og til þess að kanna
möguleika á vinnslu brennisteins á ný.
Sem dæmi má nefna að Jónas mældi
hita í Geysi og Strokki á ferð sinni um
Haukadal sumarið 1837 (Jónas Hall-
grímsson 1837).
Þýski efnafræðingurinn Robert
Bunsen heimsótti Island árið 1846 og
Náttúrufræðingurinn 60 (1), bls. 15-38, 1990.
15