Náttúrufræðingurinn - 1990, Qupperneq 47

Stefán Arnórsson og Sigurður R. Gíslason
Um uppruna lághitasvæða
á íslandi
INNGANGUR
Á undanförnum tveimur áratugum
hafa mótast nokkuð ákveðnar hug-
myndir um uppruna háhita á íslandi
og yfirleitt munu jarðvísindamenn,
sem stunda jarðhitarannsóknir, vera
sammála um það almenna líkan, sem
sett hefur verið fram (sjá t.d. Guð-
mundur Pálmason og Kristján Sæ-
mundsson, 1974; Stefán Arnórsson
o.fl., 1978; Ingvar Birgir Friðleifsson,
1979). Petta líkan byggir öðru fremur
á athugunum í borholum og jarðfræði-
legri byggingu háhitakerfa. Aðalein-
kenni líkansins er það, að kvika eða
heit innskot séu varmagjafi háhitans
og að háhitakerfi séu einkum bundin
við megineldstöðvar. Kerfin eru hrær-
ingarkerfi,* heita vatnið er staðbund-
in úrkoma og lekt er einkum bundin
við gliðnunarsprungur, en einnig upp-
haflega groppu bergsins.
Um lághitann er ekki sömu sögu að
* Orðið hræring er þýðing Trausta Einars-
sonar (1966) á enska orðinu „convection".
í hræringarkerfum ræðst streymi af mis-
mun á eðlisþyngd heits og kalds vatns en
ekki af yfirþrýstingi vegna mismunandi
hæðar á grunnvatnsborði. í hræringarkerf-
um verður niðurstreymi á köldu vatni og
uppstreymi á heitu vegna þess að kalt vatn
er eðlisþyngra en heitt.
segja. Það almenna líkan, sem Trausti
Einarsson (1937,1942,1966) setti fram
um eðli lághitans fyrir um 50 árum,
hefur yfirleitt verið viðurkennt, þótt
margir hafi verið farnir að efast um
ágæti þess eftir að gögn, sem ekki
samrýmdust líkani Trausta, hafa safn-
ast saman við djúpboranir og nýtingu
lághitans.
Á ráðstefnunni „Vatnið og landið“,
sem haldin var í október, 1987, voru
flutt 3 erindi, sem vörðuðu eðli lághit-
ans (Axel Björnsson o.fl., 1987; Ól-
afur G. Flóvenz o.fl., 1987 og Stefán
Arnórsson, 1987). Áherslan í þessum
erindum var sú, að lághitinn væri
hvorki æstæður né að hann tengdist
djúpri hringrás grunnvatns frá hálendi
til láglendis eins og líkan Trausta
gerði ráð fyrir. Aðrir höfðu þó áður
fjallað um eðli lághitans og gert at-
hugasemdir við líkan Trausta. Má þar
einkum nefna Gunnar Böðvarsson,
(1950, 1982, 1983), en einnig Svein-
björn Björnsson (1980) og Stefán Arn-
órsson og Gunnar Ólafsson (1986).
Þessi grein lýsir nánar þeim hug-
myndum um eðli lághitans, sem komu
fram hjá fyrsta höfundi þessarar grein-
ar á ráðstefnunni „Vatnið og landið“.
Þær eru í öllum aðalatriðum sam-
hljóða þeim hugmyndum, sem Axel
Björnsson o.fl. (1990) hafa lýst, þótt
Náttúrufræðingurinn 60 (1), bls. 39-56, 1990.
39