Samvinnan - 01.05.1949, Side 28

Ingólfur Gunnlaugsson
(1925—1927):
Samvinnan
frá sjónarmiði
verkamanns
EGAR litið er yfir félagsmálasögu íslendinga, eru það
einkum tvær félagshreyfingar, sem einna hæst ber,
verklýðshreyfinguna og samvinnuhreyfinguna, og þeirra
tveggja er samvinnuhreyfingin eldri. Hún var orðin mjög
útbreidd, föst í sessi og mikilvirk í áhrifum sínum um það
bil, sem verklýðshreyfingarinnar gætti fyrst að verulegum
mun upp úr síðustu aldamótum. Slíkt var í sjálfu sér eðli-
legur hlutur. Það er fyrst með vexti bæjanna og stórum,
fjármögnuðum atvinnurekstri þar, að hreinræktuð verk-
lýðsstétt raunverulega verður til hér á landi. En skiljanlega
er einna nýjast í því sambandi, að upp er tekinn gamall
sónn um að hækka þurfi skatt á samvinnufélögum og að
það sé hið mesta þjóðarböl, hversu þau greiði lága skatta til
ríkisins.
Er þess nú krafizt með miklum hávaða, að sá hluti tekju-
afgangs, sem samvinnufélögin leggja til hliðar og sem á að
vera grundvöllur að nýjum samvinnuframkvæmdum eins
og sýnt hefur verið hér að framan, og sem með sérstakri lög-
gjöf er bundin við samvinnustarfið framvegis og má ekki
skipta á milli einstaklinga, að þetta almannafé sé skattlagt
alveg á sama hátt og einkaverzlunargróði einstaklingsins,
sem geta valtað og skaltað með hann eins og þeim sýnist og
engar skyldur hafa við einn eða neinn í því sambandi.
Auk þess skilzt mönnum, að þess sé krafizt, að sá tekju-
afgangur, sem kaupfélögin skila aftur við reikningsskil,
skuli skattlagður sem gróði félaganna. Hins vegar dettur
engum í hug að bera sér í munn að afsláttur, sem kaup-
menn gefa viðskiptamönnum sínum, skuli teljast gróði
kaupmanna.
Þetta eiga menn við að búa ennþá, eftir áratugastarf sam-
vinnufélaganna og eftir að þau hafa sýnt í verki, að þau eru
almannastofnanir, sem einvörðungu nota fjármagn sitt til
hagsbóta fyrir almenning og eru opin öllum. Allir geta því
notið þeirra hlunninda, sem þau hafa að bjóða.
En einmitt þetta, að ennþá er ymprað á öðru eins og
þessu, að ennþá er reynt að telja mönnum trú um, að það
sé þjóðarböl, að þessar almannastofnanir, þessir máttar-
stólpar byggðalaganna, hafi ekki verið nægilega skattpíndar
að undanförnu, einmitt þetta sýnir, að ennþá er þörf auk-
innar fræðslu um samvinnufélögin, starfsemi þeirra og
hlutverk.
Sókn er bezta vörnin. Árásum á samvinnufélögin verður
svarað með auknu starfi og með aukinni fræðslu um það
glæsilega starf, sem þau hafa þegar unnið í almannaþágu.
Eysteinn Jónsson.
er slík atvinnuleg og stéttarleg þróun þjóðfélagsins eðli-
legur undanfari allrar verklýðshreyfingar. Það var því ekki
hið eiginlega atvinnurekendavald, sem mest þjakaði ís-
lenzka alþýðu á þeim tíma, sem kaupfélögin aðallega risu
upp, heldur verzlunarvaldið. Kaupfélögin voru því í fyrstu
tíð andsvar alþýðunnar í landinu gegn því eina fjármagn-
aða valdi, sem þá var fyrir hendi, verzlunarvaldinu. í kaup-
manninum sá hinn fátæki bóndi og alþýðumaður kúgara
sinn, þann sem saug til sín arðinn af striti hans og útdeildi
lionum að eigin vild knappt mældum skammti. Og ég hygg,
að þá þegar og raunar lengst af hafi allur almenningur litið
á kaupfélögin nokkuð í samræmi við þessa reynslu, — sem
félagslegt tæki til þess að rétta við hag sinn og vernda gegn
peningaaðli og yfirstétt tímanna.
Þegar í upphafi og lengi síðan reyndu þó ýmsir forvígis-
menn og andlegir leiðtogar þesarar merku félagshreyfingar
að gefa henni annað og meira innihald. Þeir töldu, að hún
væri ný þjóðfélagsstefna, sem miðaði að því að útrýma
kapítalismanum og atvinnuháttum hans úr þjóðfélaginu,
en setja í staðinn samvinnuskipulagið, sem hið ráðandi
afl í atvinnu- og fjármálum þjóðarinnar. í samræmi við
þetta voru svo samvinnumenn flokkaðir í þroskaða og ó-
þroskaða samvinnumenn, þar sem þeir einir voru þrosk-
aðir samvinnumenn, sem aðhylltust samvinnuhreyfinguna
sem þjóðmálastefnu, en hinir óþroskaðir, sem litu á hana
fyrst og fremst sem hagsmunasamtök innan hins borgara-
lega þjóðfélags, hliðstæða við t. d. verklýðssamtökin. I
þennan síðari flokk lenti verklýðsstéttin. Hún fékk þegar
þá reynslu af borgarastéttinni, að hún mundi ekki láta út-
rýma sér í frjálsri samkeppni og selja síðan samvinnuhreyf-
ingunni þjóðfélagsaðstöðu sína fyrir slikk, þegar hún hætti
að græða á því að Iialda henni á svipaðan hátt og selstöðu-
kaupmenn ýmsir gerðu við verzlanir sínar, þegar þeir
liættu að græða á þeim í samkeppni við kaupfélagið.
Reynsla verkamanna var sú, þegar í upphafi og æ síðan,
að þeir yrðu að berjast fet fyrir fet harðri baráttu með hin
faglegu stéttarsamtök sín að vopni til mannsæmandi kjara
og fyrir mannréttindum sínum sem fullgildir þegnar í
þjóðfélaginu. Og í þessu sambandi verður ekki komizt hjá
því að minna á það og viðurkenna, að of oft hefur það
komið fyrir í átökum verklýðsfélaganna við atvinnurek-
endur, að þá hefur og kaupfélögunum og verið að mæta
við hlið atvinnurekenda. Þar er líka annar meginþáttur-
inn í gagnrýni verkamanna á hugmyndinni um samvinnu-
þjóðfélag. Þeir telja, að sökum fjárskorts muni samvinnu-
fyrirtækjum verða erfið leið fram hjá gróðasjónarmiðinu
og bankavaldið á sama hátt fá ótalda möguleika til þess að
gera þeim erfitt fyrir og sveigja þau til samvinnu við einka-
framtakið gegn verkalýðnum og allri alþýðu.
Af ástæðum, sem áður er nokkuð vikið að, féll það í
hlut bænda og annarrar alþýðu í sveitum landsins að út-
breiða og móta samvinnuhreyfinguna á Islandi. Hún hefur
unnið þar mikið og margþætt hagsmuna- og menningar-
starf og vandi að segja, hvar íslenzkar sveitir væru nú
staddar, ef hennar hefði ekki notið við. Kaupfélögin eru
nú um flestar sveitir aðalverzlunin. Þau liafa haft forgöngu
um vöruvöndun. Og stærstu átökin til vinnslu landbún-
aðarafurða hafa verið framkvæmd á þeirra vegum eða fyrir
28