Samvinnan - 01.12.1967, Blaðsíða 56

áþreifanlegt dæmi sé tekið, hlýtur krist-
inn maður að leggja á það áherzlu, að
fyrir aukinni umhirðu íslenzkrar menn-
ingararfleifðar innan skólakerfisins fari
bætt aðstaða til kennslu i kristnum fræð-
um. í því efni getur ekki orðið um að
ræða nein vettlingatök eða varfærni
fremur en í sjálfri baráttunni fyrir þjóð-
legri reisn.
En þessi sérstaða gerir umgetið sam-
starf á engan hátt óframkvæmanlegt. Sú
háttvísi, sem einkenna skyldi liðsmenn
Krists, fær leyst margan hnút. Og hrein-
skilin, afsláttarlaus boðun hins óviðjafn-
anlega tvíleiks trúarinnar á sköpun Guðs
og endurlausn annars vegar, en föður-
landsástarinnar hins vegar, hlýtur að
vinna sér hljómgrunn meðal þeirra, sem
brennandi eru í þjóðrækni sinni, en hálf-
volgir í trúnni.
III
Nefndur tvíleikur, sem orðinn er uppi-
staða þessa máls, ber höfund um síðir
að þeirri yfirskrift, sem spjallinu er val-
in. Að því takmarki var öðrum þætti,
raunar öllum, stefnt og þar með orðum
frá upphafi. Sú guðfræði, sem ofan-
greindur tvíleikur felur í sér, er skilgetið
afkvæmi hinnar lúthersku siðbótar, enda
á vorum dögum mótuð af þeim, sem
byggja á arfi hennar. Það er og öllum
kunnugt, að þessi viðhorf voru Marteini
Lúther enginn skrifborðsfróðleikur. í
krafti þeirra varð siðbót hans í senn trú-
arleg endurskoðun og þjóðleg vakning
víðs vegar um Þýzkaland. Og þessara
áhrifa gætti hvarvetna, þar sem boðun
hins stórbrotna kirkjuföður festi rætur.
Nýskipan Lúthers fól í sér uppreisn
gegn alræði páfans í Róm. Tiltektir hans
hlutu því að falla í góðan jarðveg meðal
þjóðernislega sinnaðra afla, er víðs veg-
ar um Norðurálfu biðu færis til að hrinda
af sér oki páfadæmisins. í Þýzkalandi
eignaðist Lúther fyrstu stuðningsmenn
sína einmitt meðal manna af þessu tagi.
Og liðveizla þeirra varð til þess, að hinn
harðskeytti Ágústínusmunkur tók að líta
á málstað sinn sem hagsmunamál þjóð-
arinnar i heild, en sjálfan sig sem fyrir-
liða hennar í sjálfstæðisbaráttunni gegn
veldi Rómar.
Starfsaðferðir Lúthers mótuðust skjótt
af þessu viðhorfi. Hann sneri sér til þjóð-
arinnar og beindi að henni fjölda rita,
sömdum á því kjarnyrta alþýðumáli, er
honum var tamt. Með þessum hætti hóf
Lúther þá útgáfustarfsemi, er síðar átti
eftir að einkenna siðbótina víða um lönd
og varð tungu viðkomandi þjóða og
menningu ómetanleg lyftistöng, er fram
liðu stundir.
Hér verður ekki fjallað um einstök rit-
verk Lúthers, en þó verður að nefna
þýðingu hans á Heilagri ritningu. Hóf
hann það starf í Wartburg, en lauk því
síðar í Wittenberg með aðstoð Melanch-
tons og fleiri fræðimanna. Kom Biblía
Lúthers út árið 1534.
Seint á miðöldum hafði Vulgata verið
þýdd á þýzku oftar en einu sinni. En
þýðing Lúthers er útgáfum þessum
fremri svo að langt af ber. Veldur því
hvort tveggja, að þýðandinn vann þessu
sinni úr hebresku og grísku, en ekki síð-
ur hin því nær óskeikula máltilfinning
Lúthers. Hann viðaði að sér og vann úr
safaríkum orðum og orðatiltækjum al-
þýðunnar, en fágaði hvaðeina af sjald-
gæfri nærfærni og átti með svofelldum
hætti drjúgan þátt í grundvöllun þýzks
ritmáls síðari alda.
En komum að fleiri þáttum þessa sér-
kennilega samruna trúarlegrar og þjóð-
ernislegrar endurfæðingar. „Stærsti og
mikilvægasti hluti allrar guðsþjónustu
er að prédika og lesa Guðs orð“, sagði
Lúther sjálfur. Siðbót hans leiddi til
þess, að Guðs orð á móðurmáli ruddi úr
vegi latneskum textum í messunni, en
prédikun á þjóðtungu skyldi vönduð til
hins ýtrasta. Lúther var frábærlega til-
þrifamikill prédikari, og höfðu prédik-
anir hans ríkuleg áhrif, bæði innihald
þeirra og búnaður. Er og hitt alkunna,
hvern ávöxt prédikunargerð mótmælenda
bar í löndum þeirra öllum, þegar af-
burðamenn um stíl og orðaval gáfu sig
við prédikuninni. Nægir oss íslendingum
þar að minnast Jóns Vídalín, sem sam-
einar baráttugleði og alvöru trúmanns-
ins orðkynngi stílsnillingsins, svo að
þjóðin nærðist af um aldir.
Það eitt sýnir nógsamlega, hver afl-
gjafi siðbótin varð móðurtungu þeirra
þjóða, er við henni tóku, að messan, sem
áður var flutt á hinu fornhelga máli
kirkjunnar, latínu, skyldi nú fara fram
á móðurmáli. Það athugist, að guðsþjón-
ustan var í þennan tíma eign alls þorra
manna um ársins hring, bundin mönnum
með lagaboðum og eftirliti presta. Sálma-
söngur sá, sem upp var tekinn í messunni
í stað latneskrar kveðandi, efldi til stórra
muna málskyn fjöldans og skáldskapar-
ástundun. í þessu efni reið Lúther sjálf-
ur á vaðið, en ávexti stefnunnar hér á
landi getur að líta í kveðskap þeirra
Einars Sigurðssonar og Hallgríms Péturs-
sonar, svo að eitthvað sé nefnt.
Siðbót Lúthers átti meðal annars ræt-
ur að rekja til endurreisnarhreyfingar-
innar og húmanismans. Þetta ætterni
leiddi til sívaxandi áhuga siðbótarfröm-
uðanna fyrir skólamálum. Lagði Lúther
sérstaka áherzlu á tungumálanám í skól-
unum. Skyldu framhaldsskólanemendur
fræðast í latínu, grísku og hebresku, en
móðurmálskennslu var einnig ætlaður
sess, ekki sízt í barnaskólum. Um þetta
atriði viðhafði Lúther hin fleygu orð:
„Tungumálin eru þær skeiðar, sem bera
sverð andans,“ og eru þau ummæli af
sama toga og þær skoðanir, sem framar
var að vikið með skírskotun til Hallgríms
Péturssonar og Grundtvigs.
Hér munu ekki nánar reifuð frjóvg-
andi áhrif siðbótarinnar á skólahald um
norðanverða Evrópu, en þó verður ei hjá
því komizt að nefna hlut Gissurar Ein-
arssonar og arftaka hans hér á landi í
þessu efni. Fékk Gissur Danakonung til
að afhenda sér klaustur Skálholtsbisk-
upsdæmis og skyldi þar efna til skóla-
halds, tveggja latínuskóla og þriggja
barnaskóla. Var börnum ætlað að nema
lestur og annan barnalærdóm.
Trúlegt er, að tilraun Gissurar hafi að
einhverju leyti borið árangur. En er hann
var allur, ráðstafaði konungur klaustr-
unum með öðrum hætti, og mun lítið
hafa farið fyrir skólahaldi á stöðunum
eftir það. Sú niðurstaða breytir þó í engu
hinum drengilega áhuga biskups, sem er
bjartur þáttur í göróttri sögu siðbótar-
innar hér á landi. Og hitt er víst, að er
stundir liðu fram og hinn nýi siður al-
gjörðist, kom það í hlut hinna lúthersku
presta að gefa gaum að menntunarvið-
leitni íslenzkrar alþýðu og efla hana eftir
föngum. Ræktu prestar það hlutverk sitt
í vaxandi mæli er aldir runnu, og voru
þeir raunar einir á þeim verði allt til loka
síðustu aldar.
Hér hefur nú í örstuttu máli verið
drepið á þá þætti siðbótarinnar á Þýzka-
landi, er í senn varða trú landsmanna og
tungu. Jafnframt hefur umræddum nýj-
ungum verið gefinn lítils háttar gaumur,
er þær tóku að bera ávöxt á Norðurlönd-
um, einkum á íslandi. Skal að lokum litlu
nánar vikið að síðastgreindu efni.
f Danmörku hafði húmanisminn eign-
azt málsvara þegar áður en siðbótin var
innleidd. Er þar einkum að nefna Povl
Helgesen, er var undir sterkum áhrif-
um Erasmusar frá Rotterdam, og Ohrist-
iern Pedersen. Hinn síðarnefndi gaf út
fyrsta danska prédikanasafnið árið 1515,
en í formála þess leggur höfundur
áherzlu á það, að gefa beri leikmönnum
kost á að lesa guðspjöllin á móðurmáli.
Nokkru síðar gaf Kristján annar út vand-
aða þýðingu Pedersens á Heilagri ritn-
ingu samkvæmt texta Vulgata. Um sama
leyti kom út fyrsta danska sálmabókin,
en guðsþjónusta á móðurmáli var upp
tekin að lútherskri fyrirmynd; Hans
Tausen fægði brand prédikunarinnar og
klaustrum var snúið til skólahalds. Ný-
lunda þessi var að endingu lögfest með
kirkjuskipan Kristjáns þriðja árið 1537.
Um þær mundir var til sögunnar kom-
inn Pétur Palladius, Sjálandsbiskup, er
numið hafði í Wittenberg. Tók hann upp
baráttuaðferðir lærifeðra sinna, er heim
kom, og gaf út fjölda uppbyggilegra rita
og leiðbeininga á dönsku, enda ritfær
maður, djarfur vel, léttur í máli og gam-
ansamur, en alvörugefinn jafnframt og
ákveðinn í skoðunum.
Hámarki náði bókaútgáfa siðbótar-
manna í Danmörku með Biblíu Kristjáns
konungs þriðja og sálmabók Hans Thome-
sens. Biblíuþýðingin var enn sem fyrr
unnin af Christiern Pedersen, en Pétur
Palladius og fleiri höfðu farið um hana
höndum og gert þær umbætur er þurfa
þótti.
Danskar bókmenntir auðguðust mjög
við bókagerð siðbótarmanna og þá
brumhnappa aðra, er af henni spruttu.
Auk Biblíuþýðingar og sálmabóka komu
prédikanasöfn og bænabækur til skjal-
anna, en ádeilurit og gamanþættir fylgdu
í kjölfarið og lausavísnagerð blómgaðist.
Er engum blöðum um það að fletta, að á
stofni siðbótarinnar laufgaðist tunga
landsmanna með nýstárlegum og af-
drifaríkum hætti.
Þessu lík urðu áhrif siðbótarinnar bæði
í Svíþjóð og Finnlandi, þó að hér verði
ekki dvalið við þá sögu. En annan veg
56