Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 59

Meö
Kúrdum
á nýjan
leik II.
ERLENDUR HARALDSSON
Enginn einstaklingur hefur mótað sögu
Kúrda á þessari öld í ríkara mæli en
Múlla Mústafa Barzani. Reyndar hefur
athafnafrelsi kúrdískra leiðtoga verið
lítið, vart annað en veik vörn gegn ytri
öflum svo sterkum, að tíðum virtist til-
gangslaust að glíma við þau.
Fram til heimsstyrjaldarinnar fyrri
lifðu um þrír fjórðu kúrdísku þjóðarinn-
ar innan Tyrkjaveldis og afgangurinn
innan þersneska keisaradæmisins. Uþp-
haflega átti skipting þessi sér framar
öðru trúarlegar ástæður. Hinir súnnítsku
Kúrdar fylgdu Tyrkjum að málum, en
soldáninn í Istanbul varð leiðtogi súnhíta
eftir að kalífatið fluttist frá Bagdað til
Istanbul. Þeir Kúrdar, sem sítar voru,
fylgdu Persum, sem sjálfir eru sítar.
Þessi trúarlega skipting múhameðs-
trúarmanna er að nokkru leyti sam-
bærileg við skiptingu kristinna manna í
kaþólska og mótmælendur.
Frjálsu kúrdísku furstadæmin, sem
þannig skiptust í fylkingar með voldug-
um nágrönnum í austri og vestri á tím-
um, er trúin var þýðingarmeiri en þjóð-
arböndin, áttu eftir að iðrast gerða sinna.
Lauslega tengd bandalög urðu að mið-
stjórnuðum ríkjum. Hin frjálsu fursta-
dæmi urðu að leppríkjum, unz ekki voru
aðrar leifar forns frelsis sjáanlegar en
sýslumörk og sveitarstjórnarumdæmi.
Við hrun Tyrkjaveldis að lokum heims-
styrjaldarinnar fyrri gerðu Kúrdar sér
glæstar vonir um nýja tíð frelsis og
sjálfstjórnar. Vesturveldin, óvinir Tyrkja
í styrjöldinni, voru óspör á yfirlýsingar
og samþykktir, sem tryggja skyldu frelsi
og sjálfsákvörðunarrétt allra þjóða, er
lifðu undir oki Tyrkja. Þessar samþykkt-
ir komust inn í friðarsamningana, þar
sem gert var ráð fyrir stofnun kúrdísks
ríkis, sjálfstæðrar Armeníu og sjálfstæðra
arabískra rikja, en auk Kúrda höfðu
bæði Armenar og Arabar lengi orðið að
þola áþján Tyrkja.
Barzani ólst upp á þessum árum. Fædd-
ur árið 1904, kynntist hann af eigin
raun valdatíma Tyrkja, meira að segja
fangelsum þeirra, er hann sem smábarn
með móður sinni og fleiri ættingjum
varð að afplána refsingu vegna vopnaðr-
ar mótspyrnu ættflokksins gegn Tyrkj-
Hjá
Múlla
Mústafa
Barzani
Greinarhöfundur og Barzani.
um. Var ættbálki Barzana refsað með
lífláti nokkurra foringja og fangelsun
annarra.
Öðruvísi fór en ætlað var eftir heims-
styrjöldina fyrri. í stað tvöfaldrar skipt-
ingar Kúrdistans kom fjórföld. í stað
tveggja herra komu fjórir. Hvorki Kúrd-
istan né Armenía urðu sjálfstæð ríki.
Þvert ofan í gerða samninga fengu þau
ekki minnsta vott af sjálfstjórn.
Helmingur kúrdísku þjóðarinnar bjó
eftir sem áður undir oki Tyrkja, sem
varð enn verra en áður vegna uppreisna,
sem Kúrdar gerðu, þegar brotnir voru
á þeim samningar, ekki aðeins einu sinni
heldur oftar. Þeim fjórðungi þjóðarinn-
ar, sem losnaði undan yfirráðum Tyrkja,
var skipt milli tveggja nýstofnaðra ríkja,
íraks og Sýrlands, sem voru fyrst og
fremst byggð Aröbum. Kúrdar eru um
10% íbúa Sýrlands og um 30% íbúa
íraks.
Hin nýju ríki voru fyrst í stað undir
umboðsstjórn sigurvegaranna tveggja,
Breta og Frakka, sem veittu Kúrdum
visst menningarlegt frelsi, leyfðu t. d.
útgáfu blaða og bóka á kúrdísku, hvað
ekki fékkst annars staðar. Loforð um
sjálfstjórn voru hins vegar svikin.
Á þessum tíma varð nafn Barzanis
fyrst þekkt í írak. Árið 1930 hétu Bretar
írak endalokum umboðsstjórnarinnarr
sem þýddi að Kúrdar kæmust undir
beina stjórn Araba. í Kúrdistan þótti
þetta að ganga úr öskunni í eldinn, og var
svarað með vopnaðri uppreisn undir for-
ustu ættbálks Barzana. Sjeik Makmúd
var leiðtogi þeirm, en Múlla Mústafa,
yngri bróðir hans, vakti fljótt á sér at-
hygli fyrir herkænsku sína og foringja-
hæfileika. Með hjálp flugliðs bældi brezki
herinn uppreisnina niður, og Múlla
Mústafa var lokaður inni fjarri átthög-
um sínum í ellefu ár.
írak varð að sjálfstæðu konungsríki
með nánum tengslum við brezka heims-
veldið: varnarbandalagi, brezkum ráðu-
nautum og brezkum olíufélögum, er nýttu
olíulindirnar við Kirkuk og Mósúl. Ein-
mitt þessar olíulindir, sem voru í kúrd-
ískum byggðarlögum, áttu mestan þátt
í því að Bretar sameinuðu hina arabísku
Mesópótamíu og þann hluta Kúrdistans,
sem lenti undir stjórn þeirra við lok
heimsstyrjaldarinnar, og mynduðu hið
nýja ríki írak. Þessi þvingaða samein-
ing arabísks og kúrdísks lands átti eftir
að verða að krónískum krankleika, sem
fylgt hefur írak fram á þennan dag og
orðið hefur því illkynjaðri sem áhrif
Breta — hins sameinandi afls — hafa
minnkað.
Bretar forðuðust stöðuga ólgu og upp-
reisnir með þokkalegu menningarlegu
frelsi, svipað og Frakkar á Sýrlandi. Þeir
gerðu hvað þeir gátu til að treysta mið-
stjórn hins nýja ríkis, sem var þeim
fyrst og fremst olíuríki. Þeir lögðu nokkr-
ar hömlur á pólitíska starfsemi Kúrda,
stundum með lögreglu eða hervaldi en
oftar með því að gera hinum ýmsu ætt-
bálka- og sveitarhöfðingjum mishátt
undir höfði eftir tryggð þeirra og holl-
ustu við konunginn og sig, og rufu þann-
ig einingu þeirra.
Bretar komu líka mörgu góðu til leiðar
í írak. Þeir lögðu þar undirstöðu að nú-
tímaríki. Menntunarskilyrði voru aukin,
hvað margir Kúrdar hagnýttu sér, og
lagður var grundvöllur að þingræði í
landinu. Kúrdar, sem eru þróttmikil þjóð
og góðum gáfum gædd af náttúrunnar
hendi, komust oft í háar stöður, urðu
jafnvel ráðherrar, oft herforingjar og
þekktir athafnamenn og vegnaði í reynd
betur en nokkru sinni áður. Með aukinni
menntun spratt upp blómlegt kúrdískt
bókmenntalíf, svipað og í Sýrlandi undir
handarjaðri Frakka. Hefði sú stefna, sem
Bretar fylgdu, haldizt og aukizt að frjáls-
ræði með vaxandi stjórnmálaþroska og
menntun landsmanna, er sennilegt, að
írak hefði getað orðið til fyrirmyndar
um sambúð tveggja þjóða innan eins og
sama ríkis. En Araba skorti reynslu og
hæfileika til að framkvæma það, sem
Bretum hefði ef til vill tekizt.
Heimsstyrjöldin síðari kom með um-
rót og breytingar. Kúrdar höfðu lært af
reynslunni, að Arabar ætluðu sér ekki
að efna gefin loforð, sem Þjóðabandalag-
ið hafði krafizt þeim til handa og fest
höfðu verið í stjórnarskrá landsins, er
umboðsstjórn Breta í nafni Þjóðabanda-
lagsins lauk og írak var veitt fullveldi og
gert aðildarríki Þjóðabandalagsins.
59