Samvinnan - 01.04.1970, Qupperneq 10

Árið 1970 er sérstaklega helg-
að náttúruvernd í Evrópu, og
þessvegna þótti vel til fallið
að helga eitt hefti Samvinnunnar þessu brýna nauðsynjamáli, sem knýr
með vaxandi þunga á dyr þjóða um víða veröld. Útí heimi virðast alvar-
legustu vandamálin vera mengun lofts, lagar og jarðvegs af völdum
margskonar eiturefna, einkanlega í iðnaðarlöndum. Þau vandamál hafa
lítið gert vart við sig á íslandi enn sem komið er, nema þá helzt í sam-
bandi við innflutt matvæli og fóðurvörur, en þau eiga án efa eftir að
knýja fastar á með vaxandi iðnvæðingu og verksmiðjurekstri. Er þá hollt
að hafa gert sér einhverja grein fyrir, hvernig bregðast beri við þessum
afdrifarika vanda.
Einsog stendur yfirgnæfa tvö náttúruverndarvandamál öll önnur hér-
lendis, annarsvegar geigvænleg gróðureyðing og uppblástur I landinu,
hinsvegar eyðing fiskstofna við strendur landsins af völdum ofveiða.
Menn eru óðum að vakna til vitundar um fyrrnefnda vandann, en furðu-
mikið tómlæti virðist enn ríkja um verndun fiskstofna, sem er þó lifs-
spursmál fyrir þjóðina. Má sem dæmi taka gegndarlausar loðnuveiðar
á liðnum vetri, sem kunna að hafa afdrifarík áhrif á þorskstofninn. Virð-
ast vlsindamenn vera furðuléttúðugir um þessi mál og birta yfirlýsingar
að lítt rannsökuðu máli. Hér er þörf tafarlausra og ýtarlegra rannsókna
og róttækra aðgerða, áður en í óefni er komið.
Þegar sögunni víkur að þeim þáttum náttúruverndar, sem taka til varð-
veizlu sérkennilegra náttúrufyrirbæra og verndar fuglalífi f landinu, getur
farið svo að sjónarmið náttúruverndarmanna rekist harkalega á hagsmuni
þeirra sem hagnýta vilja náttúruauðlindir landsins til að bæta lífskjör
landsmanna og stuðla að örari efnahagsþróun. Einsog grelnarnar f þessu
hefti bera með sér, eru þessir þættir efstir á baugi í umræðum um nátt-
úruvernd og valda skæðustum deilum.
Einkum eru það tvö mál sem deilt er um, en minni styrr virðist standa
um hugsanlega vlrkjun Gullfoss og um Austurlandsvirkjun, enda miklu
minna f húfi þar en f Þjórsárverum og Laxárdal. Umræður um Þjórsár-
ver og stórvirkjun Laxár hafa verið langvinnar og stundum nokkuð harð-
skeyttar, og vfrðist torvelt að saetta þau andstæðu sjónarmið, sem fram
hafa komið, enda er tilfinningum einatt blandað f umræðurnar f óþarf-
lega stórum skömmtum.
Kjarni málsins vlrðist mér vera sá, að beizla verði orku landsins f sem
allra stærstum stfl á næstu árum, ef Islendingar eiga að hafa elnhvern
verulegan hag af helztu orkulind sinnl, fallvötnunum. Þetta hefur f för
með sér stórvægilega röskun á náttúrufari landsins. Sú þróun er óhiá-
kvæmileg, ef við viljum tryggja fslendingum viðunandi Iffskjör f framtfð-
inni, en spurningin er hvernlg að þessum málum skuli standa. Um 94%
af virkjanlegri vatnsorku landsins eru enn óbeizluð, og virðist þvf vera
af nógu að taka, en þá verður einnig að taka með f dæmið kostnaðar-
hliðina og leggja áherzlu á að virkja þar sem hagkvæmast er og ódýrast.
Hér eru í húfi stórkostleg efnahagsverðmæti, en þau stangast á við
annarskonar verðmæti, sem ekkl verða metin til fjár nema f fáum tll-
vikum, en eiga hefmtingu á fyllsta tilliti ábyrgra aðilja, Ifffræðileg, nátt-
úrufræðileg, söguleg og tilfinningaleg verðmæti.
• Þjórsárveravandamálið er tiltölulega einfalt. Þar er annarsvegar um
að ræða efnahagsverðmæti sem sennilega má relkna f tugum milljarða
fslenzkra króna, hinsvegar náttúrufræðlleg verðmætl sem eru nálega
einstæð. Fullnægjandi rannsóknir skortir enn til að skera endanlega úr
um það, hvort verulegt og varanlegt tjón verði unnið á heiðagæsar-
stofninum með þvf að sökkva Þjórsárverum, en slíkar rannsóknir eru
aðkallandi. Viðræður fara nú fram milli náttúrufræðinga og virkjunar-
sérfræðinga um þetta mikilsverða mál, og hefði sá háttur vitaskuld fyrir
löngu átt að vera upp tekinn bæði um Þjórsárver, Laxárvirkjun og aðrar
stórvirkjanir. Hér standa sérfræðingar og forráðamenn þjóðarinnar gagn-
vart þeim vanda að vega mikil fjárhagsleg verðmæti á móti nálega ein-
stæðum náttúrufyrirbrigðum, og vissulega er valið vandasamt.
• Laxárvirkjunarmálið er miklu flóknara. Þar stangast ekki einungis á
efnahagssjónarmið og náttúruverndarsjónarmið, heldur koma þar einnig
til greina byggðasjónarmið, atvinnuréttindasjónarmið, ferðamálasjónar-
mið, skaðabótasjónarmið, lagaleg sjónarmið, söguleg sjónarmið og ýmis-
legt fleira. Verði náttúruvísindamenn sakaðir um ófullnægjandi rann-
sóknir í sambandi við hugsanleg afdrif heiðagæsarstofnsins f Þjórsár-
verum, ef þeim verður sökkt, þá fæ ég ekki betur séð en virkjunarmenn
verði með sömu rökum sakaðir um ákaflega handahófslegan undirbún-
ing og ófullnægjandi rannsóknir við fyrirhugaða stórvirkjun Laxár. Það
er eitt útaf fyrir sig að náttúrufræðingar hafa ekki verið hafðir með í
ráðum að neinu teljandi marki, þannig að flest er á huldu um hugsanleg
eða sennileg áhrif framkvæmdanna á allt umhverfi og lífríki virkjunar-
svæðisins. Má þar sem dæmi taka áhrif vatnaflutninga á gróðurfar um-
ræddra byggðarlaga, lífverusamfélög vatna og vatnsfalla, uppblástur o.
s. frv. I annan stað virðist mjög skorta á, að virkjunarmenn hafi gert sér
raunhæfa grein fyrir þeim gffurlegu fjármunum sem greiða yrði f skaða-
bætur til bænda sem flæmdir yrðu af jörðum sfnum. Ennfremur virðist
ekki hafa farið fram neitt mat á hugsanlegum áhrifum framkvæmdanna
á ferðamannaheimsóknlr til svæðisins. Aurburðarrannsóknir eru sagðar
hafa verið frumstæðar og óáreiðanlegar. Láðst hefur að afla samþykkls
landeigenda við framkvæmdir sem setia mundu jarðir þeirra undir vatn
og eyða heilli byggð. Og það sem er kannski ekki minnst um vert: ekki
hefur verið metið af sérfróðum mönnum, hvort þeim sögulegu og nátt-
úrufræðilegu verðmætum, sem færu í súginn við stórvlrkjun Larxár, sé
fórnandi fyrir þann fjárhagslega hagnað sem verða kynnf af virkjun
Laxár. Hér er vissulega öðrum þræði um að ræða tilfinningamál, en til-
finningar eru Ifka verðmætur þáttur f mannlífinu, sem taka ber tillit til
þegar þess er nokkur kostur.
Það er hrein óskhyggja, að við fáum varðveitt náttúruna ósnortna, enda
er hún sffelldum breytingum undirorpin, en hins ber lika að gæta, að
strjálbýli og mannfæð Islendinga hafa lagt þeim uppf hendur náttúru-
verðmæti, sem verða æ torgætari f heiminum og óþarft er að spilla
eða farga nema brýnustu nauðsyn beri til. Sú nauðsyn virðist á þessu
stigi málsins ekki vera fyrlr hendi í sambandi við stórvirkjun Laxár.
Það mál, sem er eftilvill mest aðkallandi nú og tveir greinarhöfundar
vfkja að hér á eftir, er miklu nánara samstarf náttúruvísindamanna og
virkjunarsérfræðinga. Þar er mikið og verðugt verkefni fyrir Náttúru-
verndarráð og raunar óverjandi að það felli úrskurði án náins samáðs
við virkjunarmenn. Á hinn bóginn ber að stefna að þvf, að tæknlsér-
fræðingar hljóti alhliða undirstöðumenntun f almennri umhverfislfffræði.
Heillavænieg þróun verður þvf aðeins tryggð, að gagnkvæmur skilningur
og tillitssemi rfki mllli tækniframfara og náttúruverndar.
s-a-m