Samvinnan - 01.04.1970, Síða 19

r-------------"
NÁTTÚRUVERND
OG LANDSNYTJAR
L i
Ingvi Þorsteinsson Jakob Björnsson Hermóður Guðmundsson Finnur Guðmundsson
Hjörtur Eldjárn Þórarinsson Karl Kristjánsson Guttormur Sigbjarnarson Arnþór Garðarsson
Ingvi Þorsteinsson:
Gró&urvernd
og önnur náttúruvernd
Hugtakið náttúruvernd fer nú
sem eldur í sinu um allan heim,
ekki sem tízkufyrirbrigði, heldur
vegna þess, að með rökum hefur
verið sýnt fram á, að mannkynið
hefur gengið svo ötullega fram i
röskun og spillingu umhverfis
síns, að það er á góðri leið með
að tortíma sér. Þegar er t. d.
sýnt, að víðáttumikil þéttbýl
landsvæði verða orðin óbyggileg
eftir nokkur ár vegna mengunar
umhverfisins, ef ekki verður að
gert, dýralíf í einni stórá heims-
ins á fætur annarri eyðist vegna
eitrunar, magn stronítum 90 og
annarra aðskotaefna í líkömum
plantna, dýra og manna er víða
orðið ískyggilega hátt, og lög-
regluþjónar ýmissa stórborga
geta ekki sinnt störfum sínum
nema með gasgrímur vegna
mengunar loftsins. Þegar svo er
komið, er loks lýst yfir neyðar-
ástandi og skorin upp herör, og
vonandi er það ekki um seinan.
Hugtakið náttúruvernd hefur
verið að síast inn í vitund manna
hér á landi á allra síðustu árum.
Er það bæði vegna áhrifa að utan
og vegna þess að fram hefur
komið eitt dæmið á fætur öðru,
þar sem grundvallaratriði nátt-
úruverndar hafa verið þverbrotin.
Þessi dæmi hafa vakið menn til
umræðna og umhugsunar um,
hvar íslendingar standi á sviði
náttúruverndar, og í ljós hefur
komið, að hugtakið á enn alltof
lítil ítök í hugum flestra.
Þetta er að vonum. Fyrstu
lög hér á landi, sem kennd
eru við náttúruvernd, voru ekki
sett fyrr en árið 1956. Þessi
lög, sem enn eru í gildi, lítið
sem ekki breytt, voru afar göll-
uð og takmörkuð. Ekki bætir
úr skák, hve illa hefur verið
haldið á þeim þáttum náttúru-
verndar, sem lögin ná yfir. Stafar
það bæði af því, hve lítið svig-
rúm og vald lögin gáfu til að-
gerða, en beinlínis einnig af að-
gerðaleysi þeirra, sem með þessi
mál hafa farið. Sérstaklega er
ámælisvert, hve lítið hefur verið
gert að því að fræða og kynna
almenningi náttúruvernd, en það
hefði getað dregið úr því sinnu-
leysi, sem ríkt hefur.
Það hefur lengi verið til siðs
hér á landi að hunza gagnrýni
og þegja hana í hel. Það er ótrú-
lega auðvelt að þagga niður í ís-
lendingum. Þessu ráði hefur ver-
ið beitt með góðum árangri í sam-
bandi við ýmis náttúruverndar-
mál, sem gagnrýnd hafa verið. En
nú hafa á ný hafizt umræður og
deilur um náttúruvernd, og að
þessu sinni er tilefnið öðru frem-
ur áætlanir í raforkumálum. Von-
andi leiða þær umræður til þess,
að tekin verði upp ný vinnu-
brögð í sambandi við hönnun
stórframkvæmda hérlendis, þar
sem leitazt verði við að samræma
sjónarmið hagfræði, verkfræði
og náttúruverndar.
Eins og að líkum lætur, eru
vandamál náttúruverndar breyti-
leg frá einu landi til annars, og
í því efni hefur ísland nokkra
sérstöðu. Veldur þar mestu um
lega landsins, fjarlægð frá þétt-
býlum iðnaðarlöndum og strjál-
býlið. Mengun lofts og lagar
er hér sáralítil enn sem komið
er og aðeins staðbundin. Mengun
jarðvegs og plantna er tiltölulega
lítil, bæði vegna takmarkaðrar
ræktunar og vegna þess að lítið
er notað af illgresiseyðingarefn-
um og öðrum lyfjum við ræktun-
ina. Slík efni berast hins vegar í
ríkum mæli inn í landið og fæðu
manna og dýra með innfluttum
matvælum og fóðri.
Ekki er hægt að staðhæfa, að
stórspjöll hafi verið unnin á ís-
lenzku landslagi við stórfram-
kvæmdir samanborið við það,
sem gerist víða erlendis, þótt
náttúruspjöll hafi vissulega verið
unnin þannig í gáleysi og að
óþörfu.
Dýralíf landsins hefur ekki
orðið fyrir stórfelldum áföllum
í sambúð við manninn, og enn
er tími til stefnu til þess að
koma í veg fyrir að svo fari.
Þetta eru aðeins fá dæmi af
fjölmörgum um erfiðleika, sem
hrjá aðrar þjóðir, en eru tiltölu-
lega smávægilegir hér enn sem
komið er.
En er þá ekki verið að gera of
mikið úr sinnuleysi um náttúru-
vernd á íslandi? Því miður er
ekki svo. Þau vandamál, sem að
framan eru talin, munu gerast
áleitnari, er fram líða stundir, og
það þarf stöðugt að vinna gegn
þeim. Jafnframt munu ný koma
til sögunnar.
ísland nýtur vissrar náttúru-
verndar m. a. vegna legu sinnar
eins og að framan greinir, en
hins vegar hafa íslendingar um
langan aldur átt við vandamál að
etja, sem ógna tilveru þeirra í
landinu. Þessi vandamál, sem eru
að verulegu leyti til orðin vegna
rányrkju, og flestum eru kunn,
eru eyðing fiskstofnanna við
strendur landsins og eyðing jarð-
vegs og gróðurs í landinu. Þótt
undarlegt megi virðast hafa þessi
mál sjaldan verið nefnd í sam-
bandi við náttúruvernd til þessa.
Hér á landi hefur það hugtak
verið notað í miklu þrengri merk-
ingu, svo sem friðun sérstæðra
náttúrufyrirbrigða og landsvæða,
sjaldgæfra fuglategunda, plantna
o. s. frv. Allt eru þetta merk við-
fangsefni, en þegar aftur er haft
í huga, að fiskurinn við strendur
landsins og gróðurmoldin eru,
auk orkunnar, þær auðlindir, seni
afkoma þjóðarinnar byggist á,
fer tæpast á milli mála, að eyðing
þeirra er alvarlegasta náttúru-
verndarvandamálið, sem hér er
við að etja.
Gróðureyðingin hér á landi er
nærtækt og gott dæmi um, hvaða
afleiðingar óskynsamleg meðferð
og nýting náttúrugæða getur haft
í för með sér.
Eyðingin er jafngömul búset-
unni. Við upphaf landnáms var
gróður landsins í jafnvægi við
ríkjandi vaxtarskilyrði — óspillt-
ur af völdum manna og dýra.
Hann var hins vegar mjög við-
kvæmur og lét fljótlega undan
þeirri ásókn sem búsetunni
fylgdi.
Þetta varð upphaf að svo gíf-
urlegum gróðurskemmdum og
landeyðingu, að aðeins óvíða um
heim er unnt að finna hliðstæðu.
Gera má ráð fyrir, að síðan land-
nám hófst hafi tapazt allt að
helmingur af gróðurlendinu, og
a. m. k. þriðjungur af flatar-
máli landsins hafi orðið algerlega
örfoka. Jafnframt því breyttist til
hins verra gróður þess lands, sem
ekki eyddist, bæði hvað tegundir
plantna og grósku snertir. Núver-
andi gróður er því ekki í sam-
ræmi við legu landsins og
gróðurskilyrði, heldur afleiðing
gróðureyðingar og skemmda.
19