Samvinnan - 01.04.1970, Qupperneq 25

stöðnunarinnar. Og stöðnun er
dauði. Jákvæð náttúruvernd
gengur aftur á móti út frá þeirri
frumþörf mannsins að móta um-
hverfi sitt. Hún veit að maðurinn
er skapandi vera. Að skapa er
að breyta. Því spyr hún ekki
hvort, heldur hvernig.
Það er að mínu viti ákaflega
mikilsvert að hin jákvæðu við-
horf í náttúruverndarmálum
verði ríkjandi hér á landi í fram-
tíðinni, jafnmiklar breytingar og
framundan eru. Því miður virðist
mér hafa á þetta skort. Mörg
blaðaskrif um þessi mál hafa ein-
kennzt af neikvæðri, kergjubland-
inni banngleði. Um þetta er frum-
varp það sem nú liggur fyrir Al-
þingi um „takmarkaða náttúru-
vernd á vatnasviði Mývatns og
Laxár“ gott dæmi. En dæmin eru
fleiri. Á þennan hátt á ekki að
vinna að náttúruvernd. Svona
vinnubrögð skapa einungis illindi
og deilur, sem sízt eru málefninu
til framdráttar. Almenningur
skynjar þá náttúruvernd fyrst og
fremst sem takmarkanir á at-
hafna- og framkvæmdafrelsi, sem
enn eina leyfisstofnunina með
tilheyrandi umsóknum og skrif-
finnsku. En náttúruvernd verður
ekki tryggð með „stofnun“, „ráði“
eða ,,nefnd“. Hún verður því
aðeins tryggð, að náttúruverndar-
sjónarmið nái að móta hug og
viðhorf þeirra er framkvæmdir
skipuleggja og undirbúa, og þá
fyrst og fremst tæknimanna. Ef
slík viðhorf eru til staðar við alla
hönnun, skipulagningu og fram-
kvæmd, er málinu vel borgið. Ef
mistekst að skapa slík viðhorf í
þeim hópum manna, sem við slík
störf fást, megna engin ráð eða
nefndir að bæta úr því.
Að mínu viti er því langsam-
lega mikilvægasta verkefni aðila
eins og Náttúruverndarráðs
fræðslu- og upplýsingarstarfsemi,
fyrst og fremst meðal tækni-
manna. Það gæti beitt sér fyrir
námskeiðum fyrir þessa menn,
hópumræðum (ég á hér við raun-
verulegar umræður, ekki rifrildi
og pex með tilheyrandi „sam-
þykktum“ og „ályktunum" handa
fjölmiðlunartækjum), sýningum
o. m. fl. Það gæti beitt sér fyrir
því að fræðsla í náttúruvernd
yrði tekin upp í Verkfræðideild
Háskólans. Náttúruverndarráð
gæti beitt sér fyrir auknum
rannsóknum. Rannsóknir eru ó-
hjákvæmileg undirstaða allrar
raunhæfrar náttúruverndar. Það
gæti reynt að koma því til leiðar,
að náttúrufræðingar af ýmsu tagi
yrðu ráðnir til að starfa við ýms-
ar þær stofnanir er fást við und-
irbúning og skipulagningu fram-
kvæmda. Náttúruvernd má ekki
takmarkast við einstök, afmörkuð
tilvik, einhvern gíg, tiltekið
hraun, gæsategund, eða þvíum-
líkt. Náttúruvernd er þrotlaust
starf í kyrrþey og tilbreytingar-
leysi hins virka dags; ekki hávaði
í fjölmiðlum við einstök tæki-
færi, en aðgerðaleysi þess á milli.
Ég get ekki nógsamlega lagt
áherzlu á þetta. Einmitt hin öra
þróun framundan gerir náttúru-
vernd brýnni en nokkru sinni
fyrr. Sjálfsagt má ýmislegt að
hátterni okkar tæknimanna
finna. í önn dagsins gleymum
við sjálfsagt stundum ýmsu sem
við ættum að muna eftir. Ekki
sakar þótt ýtt sé við okkur; jafn-
vel óþyrmilega. En það þarf að
gerast á jákvæðan hátt, eins og
ég hef bent á. Okkur tæknimönn-
um þýðir ekki að banna, því að
við störfum í stefnu framþróun-
arinnar. En það má leiðbeina
okkur.
2. 5 Líklegir árekstrar virkjunar-
og náttúruverndarsjónarmiða
Á hvern hátt er nú líklegt að
nýting á vatnsorku landsins
rekist á náttúruverndarsjónar-
mið? Áður er að því vikið að
vinnsla raforku úr vatnsorku
spilli umhverfinu minna en
margar aðrar orkuvinnsluaðferð-
ir. En samt verður hér um stór-
felld áhrif að ræða á náttúruna
á stórum hlutum landsins. Hún
mun óhjákvæmilega breytast -—
en hún þarf að mínum dómi alls
ekki að breytast til hins verra. í
mörgum tilvikum hið gagnstæða.
En aðgæzlu er þörf. Nauðsynlegt
er að gera sér grein fyrir því á
frumstigi virkjunarundirbúnings,
í hverja átt breytingarnar verða;
hvort þær eru æskilegar eða ekki
frá sjónarmiði mannsins. í sum-
um tilvikum verður að taka tillit
til áhrifa virkjunar á önnur not
mannsins af vötnum okkar, svo
sem til veiða. í öðrum getur verið
hætta á útrýmingu merkilegra
náttúrufyrirbrigða. Enda þótt á-
hrif virkjana á veiði geti tæp-
lega átt heima í umræðum um
náttúruvernd, þar eð þar er um
að ræða árekstur tvennskonar
efnahagslegra nytja af vötnum
fremur en óholl áhrif á umhverfi,
er samt rétt að víkja að því máli
með nokkrum orðum. í heild
verður þó væntanlega aðeins um
fáa þesskonar árekstra að ræða.
Hinir alvarlegustu get ég ímynd-
að mér að verði við Laxá í S-
Þingeyjarsýslu og nálæg vatna-
svið, og við Vatnsdalsá, vegna
ráðgerðrar virkjunar Blöndu nið-
ur í Vatnsdal. Að öðru leyti sýn-
ist mér að virkjunarmenn og
fiskræktarmenn geti ef svo má
segja „skipt landinu á milli sín“,
og síðan hvorir séð hina í friði.
í stórum dráttum yrði „skipting-
in“ þannig, að fiskræktarmenn
„fengju" svæðið frá Hellisheiði—
Mosfellsheiði vestur og norður
um til og með Fnjóská; frá Axar-
firði austan Jökulsár til og með
Vopnafirði. Á þessu svæði virðist
lítið um verðmæta vatnsorku.
Undantekning er Vatnsdalsá,
sem fyrr getur. Virkjunarmenn
,,fengju“ hins vegar Jökulsár á
Fjöllum, Brú og Fljótsdal, og
Austfjarðaárnar yfirleitt, Hverf-
isfljót, Skaftá, Markarfljót og
Þjórsár-Hvítársvæðið. Á síðast-
nefnda svæðinu er nokkur veiði
niðri í byggð, en veigamestu
virkjanirnar yrðu ofar.
Megin-árekstrasvæðin virðist
mér muni vera Vatnsdalsá og
Laxár-Skjálfandafljótssvæðið í S-
Þingeyjarsýslu. Mál þeirra þarf
að leysa í sameiningu.
Að sjálfsögðu er þetta gróf
„skipting“ og árekstrar geta kom-
ið upp annarsstaðar einnig. En
bersýnilegt virðist samt að marg-
ar verðmætustu laxveiðiár lands-
ins, eins og t. d. Laxá í Kjós,
Norðurá, Víðidalsá o. fl„ verði
aldrei virkjaðar, einfaldlega
vegna þess að það borgar sig
ekki, jafnvel þótt enginn lax
væri. En um hugsanlega árekstra
við hrein náttúruverndarsjónar-
mið koma mér fyrst og fremst
þrjú tilvik í huga, sem öll hafa
verið rædd nokkuð. Þau eru (1)
virkjun Gullfoss, (2) Þjórsárver-
in og (3) Mývatn og Laxá. Skal
ég víkja stuttlega að hverju um
sig.
Virkjun Gullfoss. Þess misskiln-
ings hefur orðið vart, að undir
engum kringumstæðum megi
virkja Gullfoss. Þetta er gott
dæmi um mikilvægi þess að
greina á milli spurninganna hvort
og hvernig í svona málum. Það
sem flestir munu eiga við er að
ekki megi spilla fegurð fossins,
ekki ræna menn þeirri nautn að
horfa á hann eins og hann er.
Þetta er stundum talið jafngilda
því að ekki megi virkja Gullfoss.
Svo er ekki. Einungis þarf að
taka tillit til þessa sjónarmiðs
þegar tilhögunin er ákveðin;
hanna virkjunina með hliðsjón af
því, að ávallt verði hægt að skoða
fossinn þegar hann hefur upp á
eitthvað að bjóða ferðamannin-
um. Það er að sumrinu. Einmitt
þannig er virkjunin hugsuð. Eng-
in virkjunarmannvirki af neinu
tagi, hvorki stíflur, pípur, hús né
annað, verða sjáanleg frá fossin-
um eða næsta nágrenni hans. Um
fossinn mun renna nægilegt vatn
til þess að hann haldi með öllu
óbreyttum svip sínum frá því sem
nú er allt sumarið. Til að fyrir-
byggja allan misskilning er rétt
að taka fram, að þetta er ekki
hugsað á þann veg, að ferðaskrif-
stofa hringi í virkjunina og segi:
„Heyrið þér! Við verðum með
fulltrúa á þingi Norðurlandaráðs
við fossinn um hádegið. Viljið
þið sjá um að nægilegt vatn sé á
fossinum, og þið verðið að hafa
það meira en um daginn þegar
norrænu hjúkrunarkonurnar voru
á ferðinni“. Hver sem að sumar-
lagi kemur að Gullfossi eftir
virkjun, á hvaða tíma sólarhrings-
ins sem er, mun alls ekki verða
þess á neinn hátt var að fossinn
sé virkjaður.
Þjórsárver. í Þjórsárverum eru
stærstu varpstöðvar heiðagæsar-
innar á íslandi. Þetta varp er svo
stórt að sérfræðingar telja, að
það hefði slæm áhrif á stofn þess-
arar fuglategundar í heiminum
ef varp þetta eyðilegðist, án þess
að neitt kæmi í staðinn. Þjórsár-
ver eru einnig merkileg í gróður-
fræðilegu tilliti. Þau hafa því
mikið gildi frá náttúrufræðilegu
sjónarmiði.
í Þjórsárverum eru góðar að-
stæður til að skapa langstærsta
orkuforðabúr á fslandi í formi
stórrar vatnsuppistöðu. Þessi
uppistaða mun er fram líða
stundir koma öllum virkjunum
við Þjórsá að notum. Þarna má
m. a. geyma vatn frá votum ár-
um til þurra. Miðlun þessi skiptir
miklu máli fyrir hagkvæmni
Þjórsárvirkjana. Talið er að þeg-
ar Þjórsá og Hvítá nálgast full-
virkjun muni efnahagslegur á-
vinningur þjóðarinnar af Þjórs-
árveramiðluninni nema nokkrum
hundruðum milljóna króna á ári.
Sé deilt í þá upphæð með hæfi-
legum vöxtum fæst höfuðstóls-
verðmæti miðlunarinnar við upp-
haf hennar. Það verðmæti er
væntanlega milli 5 og 10 millj-
arða króna, eða jafnvel meira.
Þá upphæð kostar það samfélagið
að hætta við uppistöðuna þegar
hennar verður þörf.
Framangreindar tölur eru að
sjálfsögðu lauslegar, enda erfitt
að meta svona hluti nákvæmlega.
Að mínum dómi eru þær þó
fremur of lágar en hitt. Miðlunin
í Þjórsárverum kemur til viðbót-
ar öðrum miðlunum á Þjórsár-
svæðinu, svo sem í Þórisvatni, en
ekki í stað þeirra. Við það eru
framangreindar tölur miðaðar.
Um það er því ekki að ræða að
gera uppistöðuna á öðrum stað.
Sé hætt við uppistöðuna ger-
ist tvennt:
(1) Orkuvinnslugeta Þjórsár-
Hvítárkerfisins rýrnar.
[(2) Sú orka, sem eftir er, verður
rýrari í vinnslu.
Hvorttveggja rýrir ávinning
þjóðarinnar af vatnsorkunni í
Þjórsá og Hvítá.
Þannig standa málin. Mikil
efnahagsleg verðmæti rekast á
mikil náttúrufarsleg verðmæti.
Þjórsárveramálið verður ekki
25