Samvinnan - 01.04.1970, Page 30

Séð frd Brúum til Kinnarfjalla. Ljósm. Edvard Sigurgeirsson.
að því leyti ekki sambærileg, að
þar væri um að ræða eignarnám á
hluta af landi jarða, í stað heill-
ar byggðar, með meira en 1000
ára sögu að baki.
Varðandi matið á veiðihlunn-
indunum var stuðzt við núver-
andi verðmæti veiðihlunninda í
góðum laxveiðiám og væntanlegt
framtíðarverðgildi þeirra eftir að
ræktun árinnar hefur komið til
framkvæmda. Miðað við þennan
grundvöll var niðurstaða matsins
í Laxárdal í heild 697 milljónir
kr. Tjón í öðrum byggðarlögum,
sem hinar ráðgerðu virkjunar-
framkvæmdir gætu valdið, hefur
enn ekki verið metið, en mats-
mennirnir benda á að það mund’
óhjákvæmilega skipta gífurlegum
fjárhæðum, bæði á Skjálfanda-
fljótssvæðinu, í Mývatnssveit,
Aðaldal og Reykjahverfi. Þetta
tjón sé þó miklum erfiðleikum
bundið að meta fyrirfram, sökum
þess hve erfitt er að gera sér
grein fyrir hinum fjölþættu af-
leiðingum vatnsflutninganna á
byggðina og búskaparmöguleika
bænda. Skal í þessu sambandi
skírskotað til álitsgerðar Búnað-
arfélags íslands um þetta atriði,
en félagsstjórnin skilaði ýtarlegri
álitsgerð um Laxárvirkjunarmálið
sl. haust; segir þar orðrétt:
„Samkvæmt framansögðu eru
óyggjandi rök fyrir því, að bú-
skapur bænda umhverfis væntan-
lega Gljúfurversvirkjun bíður
stórhnekki ef af framkvæmd
verður á þeim grundvelli, sem
áætlað er. Er það þyngst á met-
um, að Laxárdalur, þessi fagri
og ágæti búsældardalur, sem á
sér auk þess mikla menningar-
lega sögu, verður lagður til auðn-
ar með því að fylla með vatni
meirihluta dalbotnsins, sem jafn-
framt er verðmætasta landið.
Þetta tilbúna stöðuvatn ógnar svo
íbúum hinnar fögru búsældar-
sveitar, Aðaldals, ef hin mikla
stífla brysti í náttúruhamförum
eða af völdum styrjaldar, svo að
vatnið steyptist yfir dalinn. Gæt’
slíkt valdið líftjóni mörg hundr-
uð manna og gífurlegu eigna-
tjóni. Hluti Mývatnssveitar verð-
ur við þessa framkvæmd lítt
byggilegur, enda er þetta lang-
verðmætasta land sveitarinnar
frá búnaðarsjónarmiði, og bú-
skaparskilyrði skert til muna í
öðrum nærliggjandi sveitum.
Einni fegurstu og dýrmætustu
laxveiðiá landsins, Laxá í Aðal-
dal, er stofnað í hættu með því
að yfirfylla hana af vatni, sem
tekið er frá annarri lax- og sil-
ungsveiðiá — Skjálfandafljóti —
svo báðar bíða tjón á fegurð
sinni og veiði.“
Um ráðgerð stíflumannvirki í
Laxá og áhættusvæði í Aðaldal
segir matsnefndin í álitsgerð
sinni m. a.: „Ef reist yrði 57 m há
jarðvegsstífla í Laxárgljúfri með
allt að 200 milljón rúmmetra
uppistöðu að baki stíflunnar,
myndaðist alvarlegt áhættusvæði
í dalnum, sem liggur á annað
hundrað metrum neðar en stíflu-
lónið. Bilun stíflunnar vegna
jarðskjálfta eða af áraun vatns
og veðurfars gæti valdið þar gíf-
urlegu tjóni á mannslífum, bú-
stofni, mannvirkjum, gróðurlend-
um og öðrum náttúruverðmætum.
Á þessu svæði eru dýrmætustu
veiðistaðir Laxár og víðfrægt
náttúruumhverfi. Yrði að gera
ráð fyrir, að það eyðilegðist með
öllu, ef flóð, með eðlilegum ham-
förum og aurburði, steyptist þar
niður með sínum ægilega eyði-
leggingarmætti. Á þessu hættu-
svæði eru 40—50 býli, og mætti
búast við, að meirihluta þeirra
biði algjör tortíming. Er þess
skemmst að minnast, að nú fyrir
nokkrum dögum birtust myndir
í sjónvarpi af hruninni jarðvegs-
stíflu í Mendoza í Argentínu, þar
sem margir fórust, hundruð lim-
lestust og þúsund manns misstu
heimili sín og eignir. Þó var stífla
þessi talin „mjög lágreist11. Það
er auðséð af þessu og fleiri dæm-
um, að enginn getur tekið fulla
ábyrgð á mannvirki því sem ráð-
gert hefur verið í Laxárgljúfri,
sízt af öllu á jarðskjálftasvæði
því, sem þar er til staðar. Til við-
bótar kemur svo það, að sam-
kvæmt grein í tímaritinu Science
útgefnu í Washington í janúar
1970 halda amerískir jarðfræð-
ingar því fram, að uppistöðulón
hafi margsinnis hleypt af stað
jarðskjálftum á sprungusvæðum.
Gerist það með því, að vatn
seytli niður í gamlar sprungur
og hafi þau áhrif, að þær gef;
snögglega eftir gagnvart hliðar-
strekkingu á jarðlögum. Þetta
hefur gerzt jafnvel þar sem ekki
eru talin jarðskjálftasvæði og
nefnd í greininni um það fleiri
dæmi.“
Viðskipti virkjunaraðila við
Þingeyinga
f sambandi við fyrri fram-
kvæmdir við Laxá verður ekki
hjá því komizt að minnast á við-
skipti virkjunaraðila við bændur
á Laxársvæðinu. Árið 1946
voru hafnar vatnsmiðlunarfram-
kvæmdir við útfallskvíslar Laxár
úr Mývatni. Byrjað var á því að
sprengja niður Dragseyjarfoss í
Syðstukvísl hjá Haganesi, þrátt
fyrir mótmæli landeigenda, og
þar gerð stífla með lokum, sem
eru opnar á sumrin en lokaðar á
vetrum. Síðan var hafizt handa
um byrjunarframkvæmdir hjá
Geirastöðum 1953 í Yztukvísl,
með því að grafinn var nýr far-
vegur úr vatninu og stífla sett í
hann með lokum. Þessu verki var
lokið 1960. Til þessara fram-
kvæmda var einnig stofnað án
samninga við landeigendur. Er
þeim var að ljúka, var loks látið
uppskátt að hér skyldi eigi staðar
numið heldur ætti að loka Mið-
kvísl og Syðstukvísl líka um alla
framtíð og til þess fengið ráð-
herraleyfi, þó fyrst bæri að leita
samkomulags við landeigendur.
Á sameiginlegum fundi aðila um
málið varð þó samkomulag um að
hefja ekki þessar framkvæmdir
við Miðkvísl, fyrr en séð væri
hvort þess gerðist þörf.
Við þetta var þó ekki staðið,
heldur byrjað á framkvæmdum
strax 1960 og þeim lokið árið
eftir, þrátt fyrir mótmæli Mý-
vetninga. Frá þessari fram-
kvæmd var gengið þannig, að
þessari stærstu kvísl Mývatns var
lokað að öðru leyti en því að
byggður var silungastigi til mála-
mynda í sambandi við stífluna,
en þannig að enginn fiskur hefur
komizt um hann vegna vatns-
skorts. Bezta silungsveiðikvíslin
við Mývatn var algjörlega eyði-
lögð og rofin hin frjálsa fiskferð
milli vatns og ár. Er það skoðun
Mývetninga, að framkvæmdir við
Miðkvísl hafi ekki verið nauð-
synlegar, og því óforsvaranlegt
að gera þær, áður en úr þessu
fékkst skorið.
Haustið 1959, þegar fram-
kvæmdir stóðu yfir við Mývatns-
ósa, gerði mikið stórhríðarveður
8. nóvember, með þeim afleiðing-
um að allt rennsli í Laxá úr
Mývatni stöðvaðist. Vatnsþurrðin
sem stóð í fulla þrjá sólarhringa
var svo algjör í Laxá, að víða
mátti ganga yfir hana þurrum
fótum. Þegar óveðrið gerði, var
Yztakvísl algjörlega stífluð, á-
samt Miðkvísl sem var stífluð
með timbri. Þessar fi’amkvæmd-
ir voru aðalorsök að vatnsþurrð-
inni í Laxá og hve vatnið náði
sér seint fram eftir hríðina.
Afleiðingarnar urðu örlagaríkar
fyrir fiskræktina í Laxá. Lax-
inn drapst í stórum stíl, og
klakið í ánni eyðilagðist að
mestu, með þeim afleiðingum
að veiði minnkaði samkvæmt
veiðiskýrslum um helming. Veiði-
félag Laxár fór fram á það að
virkjunaraðilar tækju þátt í að
bæta ánni þetta áfall, með því að
leggja henni til 2000 sjógöngu-
seiði á ári í næstu fimm ár. Þessu
hafnaði Laxárvirkjunarstjórn og
hefur ekki bætt Laxá að neinu
þetta mikla tión, en það hafa eig-
endur árinnar nú gert að fullu á
eigin kostnað.
30