Samvinnan - 01.04.1970, Blaðsíða 31

Vorið 1967 tilkynntu fulltrúar
virkjunaraðila bændum í Laxár-
dal, að dalnum yrði sökkt undir
vatn, og væri þeim því ráðlegast
að hætta framkvæmdum á jörð-
um sínum. Enginn lagalegur
grundvöllur var til þessara at-
hafna af hálfu virkjunaraðila, en
þessi furðulega tilkynning hefur
valdið Laxdælingum stórkostleg-
um óþægindum og ófyrirsjáan-
legu tjóni, sem m. a. hefur komið
fram í synjun Stofnlánadeildar
Búnaðarbankans um nauðsynleg
framkvæmdalán. Eftir að vatns-
miðlun var tekin upp frá Mý-
vatni, hefur hún einnig valdið
Laxdælingum verulegu tjóni með
sand- og malarburði á tún og
engi, auk hins ómælda tjóns á
silungsveiði, sem allir bændurnir
við Laxá ofan virkjunar hafa
beðið vegna aðgerðanna við Mý-
vatnsósa. Þó er þetta tjón allt
smámunir einir hjá þeim skaða,
er Laxárbændur á svæðinu hafa
beðið af völdum stíflumannvirkj-
anna við Brúar. Virkjunaraðilar
hafa aldrei séð neina ástæðu til
þess að gera laxgengt upp fyrir
virkjun öll þau ár, sem liðin eru
síðan þessi mannvirki voru gerð.
Með þessari neikvæðu afstöðu
hefur verið komið í veg fyrir
eðlilega nýtingu hinna miklu og
góðu fiskræktarmöguleika í efri
hluta Laxár. Engar bætur hafa
enn verið greiddar, svo vitað sé,
fyrir allt þetta fjölþætta tjón og
möguleikamissi á Laxársvæðinu.
Skipun Laxárnefndar
Vegna athugasemda veiðiréttar-
eigenda við Laxá 1963 til Orku-
stofnunar í sambandi við hugs-
anlega vatnsflutninga til Laxár
og ákvæða í vatnalögum, skipaði
orkumálastjóri þrjá menn í nefnd
1964 til þess að kanna hugsanleg
spjöll og „annað fjárhagslegt
tjón“, sem hinir hugsanlegu
vatnsflutningar kynnu að hafa í
för með sér á svæðinu. Var til
þess ætlazt að nefndin hraðaði
störfum á grundvelli þeirra
gagna, sem fyrir hendi voru, en
benti jafnframt á hverra viðbót-
arupplýsinga væri þörf til þess
að gera málinu viðhlítandi skil.
Virðist auðsætt að orkumálastjóri
hafi gert ráð fyrir því, að athug-
anir á grundvelli þeirra gagna,
sem fyrir lágu, gætu leitt í ljós,
að spjöll af virkjuninni yrðu svo
mikil, að ekki teldist rétt að ráð-
ast í hana. Þessu sinnti nefndin
þó ekki, heldur dró starfið á lang-
inn í full fimm ár eða þar til
fullnaðaráætlun um Gljúfurvers-
virkjun var frágengin af verk-
fræðingi Laxárvirkjunar, þeim
hinum sama og starfaði í sjálfri
Laxárnefndinni, ásamt hinum
tveim sem jafnframt voru starfs-
menn Orkustofnunar.
Það mun vera fágætt, að hlut-
laus opinber nefnd sé þannig val-
in, að allir nefndarmenn eigi í
rauninni að endurskoða sín eigin
verk og dæma þau, og hitt hvern-
ig hún hagaði störfum sínum.
Til þess að sýna vinnubrögðin við
rannsókn á áhrifum væntanlegra
vatnsflutninga frá Skjálfanda-
fljóti má nefna, að aðeins voru
tekin tvö aursýnishorn úr Kráká
og því síðan slegið föstu að annað
sé rétt en hitt rangt. Sýnishornið
sem hafði nær tíu sinnum minna
aurmagn er síðan lagt til grund-
vallar útreikningunum um, að
fyrirhugað uppistöðulón í Laxár-
dal verði fimm til tíu þúsund ár
að fyllast af frumburði. Til mæl-
ingar á straumhraða Laxár vegna
aukins vatnsmagns og ráðgerðrar
vatnsmiðlunar voru t. d. notaðir
tómir olíubrúsar, í meðvindi við
minnsta rennsli, en mótvindi við
mesta rennsli. Út frá þessum „vís-
indalegu" rannsóknum virðist
vatnsbreytingin í Laxá reiknuð
og gefið út það álit að veiði í
ánni muni „ekki versna“ við
hana. Áhrif vatnstökunnar frá
Skjálfandafljóti eru ekki talin
rannsóknarverð og að engu getið
í álitsgerð nefndarinnar. Ekki
taldi nefndin neina ástæðu til að
leita álits náttúrufræðinga Nátt-
úruverndarráðs, Ferðamálaráðs,
Búnaðarfélags íslands eða við-
komandi bænda í héraði um fyrir-
hugaðar náttúrufarsbreytingar
og áhrif þeirra á lífsafkomu og
atvinnuhætti í ekki minna en sex
sveitarfélögum í héraðinu. Fimm
ára starf sitt kórónar svo nefndin
með því að segja, að dráttur á
störfum hennar hafi orðið til
góðs að því leyti, að lokið hafi
verið við allar virkjunaráætlanir
og þær fullfrágengnar, þegar
nefndin skilaði áliti sínu.
Vatnsbreytingin í Laxá
Það er almennt viðurkennt af
fiskifræðingum, að miðlunarvirkj-
anir í fallvötnum séu hinn mesti
skaðvaldur fyrir veiðiár og fisk-
ræktarmöguleika þeirra. Með 57
m djúpu vatnsmiðlunarlóni í Lax-
árdal mundi verða gjörbreyting
á vatninu í Laxá. Botnfall líf-
rænna efna og kæling sumar-
vatnsins mundi valda grundvall-
arbreytingu á gróðurfari árinnar
og þar með lífsskilyrðum fiska
í ánni. Rotnun lífrænna efna í
hinu væntanlega uppistöðulóni
gæti valdið mengun í vatninu í
Laxá til tjóns fyrir fiskræktina.
Dýpt lónsins kemur í veg fyrir
að vatnið hlýni á eðlilegan hátt
að vorinu og mundi valda því að
fiskur gengi seinna í ána til mik-
ils tjóns fyrir veiðiréttareigend-
ur. Fyrri hluta júní yrði hitinn í
lóninu mjög lágur, en undir
venjulegum kringumstæðum er
vatnshiti árinnar orðinn 10—15°
C á þeim tíma.
Aukinn straumhraði og vatns-
borðsbreyting í Laxá vegna auk-
ins vatnsmagns og miðlunar upp
í a. m. k. 45 cm á dag mundi
flytja með sér möl af hrygningar-
stöðvunum og gæti jafnvel eyði-
lagt þær, en hagstæð skilyrði
náttúruklaks eru undir því komin
að vatnið sé sem jafnast. Þá yrðu
hinar miklu sveiflur á vatnsborði
Laxár eyðilegging á henni sem
sportveiðiá. Laxræktarmöguleik-
ar efri hluta Laxár eru undir því
komnir að ekki verði gert telj-
andi uppistöðulón í Laxárdal, en
samkvæmt fenginni erlendri
reynslu og áliti fiskifræðinga
hefur göngufiskur ríka tilhneig-
ingu til að leggjast í virkjunar-
lón, í stað þess að ganga á eðli-
legan hátt upp í árnar. Allt þetta
kæmi til með að valda vatna-
svæðinu ófyrirsjáanlegu tjóni,
auk skemmda á náttúrufari og
gróðri meðfram ánni og í hólmum
hennar. Afleiðingin yrði lífvana,
gróðurlausir bakkar meðfram
allri Laxá neðan virkjunar og
svart, óhugnanlegt fjöruborð um-
hverfis uppistöðulónið í Laxárdal
upp í 6—7 m hæð frá lægsta
vatnsborði. Þarf engum getum að
því að leiða, hvernig Laxá liti út
eftir að þessi áætlun kæmi til
framkvæmda. í sambandi við
vatnsbreytinguna í Laxá, þar sem
hin mikilvægu, lífrænu efni yrðu
að mestu skilin frá í ráðgerðu
uppistöðulóni í Laxárdal og kæm-
ust því ekki til sjávar, hafa sjó-
menn bent á það að slík breyting
gæti haft neikvæð áhrif á fisk-
gengd í Skjálfandaflóa, eins og
skeð hefur við strendur Egypta-
lands af völdum Asúan-stíflunnar.
Andstaða gegn „fyrsta áfanga“
Þingeyingar hafa lýst stuðningi
sínum við rennslisvirkjun í Laxá
innan núgildandi Laxárvirkjunar-
laga, sem heimila 12 Mw virkj-
un við Brúar á grundvelli sam-
komulags um fyrirkomulag fram-
kvæmdanna. Hafa þeir bent á,
að eðlilegast sé að breyta þegar
ráðgerðri virkjunartilhögun i
samræmi við þetta. Með því væri
unnt að fá bæði stærri virkjun
og stórum hagkvæmari í einum
áfanga, t. d. 10—12 Mw miðað
við sjálfstæða virkjun, enda yrði
ekki stefnt að frekari virkjunum
í Laxá. Þessi lausn mundi tryggja
ódýrari raforku á næstu árum,
þangað til önnur virkjun stærri
kæmist upp á heppilegri stað og
ráðgerð samtenging raforkusvæð-
anna norðan- og sunnanlands
hefði farið fram. Þingeyingar
standa hinsvegar gegn þeim áætl-
unum virkjunaraðila að hefja
framkvæmdir við hina svokölluðu
Gljúfurversvirkjun. — 1. áfangi
7 Mw — en það er bygging svo
stórra jarðgangna í Laxárgljúfri,
að þau eiga að geta rúmað allt
vatnsmagn Laxár ásamt viðbótar-
vatni frá Skjálfandafljótssvæðinu
og miðlunarútbúnaði á því, bygg-
ing stöðvarhúss fyrir fullvirkjun
ásamt kaupum á vélum, sem eru
gerðar fyrir mesta fall fyrirhug-
aðrar fullvirkjunar. Stór hluti
þeirra framkvæmda verður aldrei
nýttur, nema fullvirkjun komi til.
Nú spyrja Þingeyingar: Hvers-
vegna þetta stökkbretti til full-
virkjunar án leyfa og lagasetn-
inga? Hversvegna þessa óhag-
stæðu og miklu fjárfestingu? Þeir
geta ekki annað en dregið þá
ályktun, að skapa eigi grundvöll
til þess að knýja síðar fram stór-
virkjun til bjargar þeim óhag-
stæða rekstri, sem þessi fram-
kvæmdatilhögun hlyti óhjá-
kvæmilega að skapa. Það er þess-
vegna ekki að ástæðulausu að
Þingeyingar vilja engin eftirkaup
eiga í þessu máli. Þeir vilja skil-
yrðislaust leysa það strax til
frambúðar.
Nefnd sú, sem fer með þetta
mál fyrir Þingeyinga, hefur til-
kynnt virkjunaraðilum, að hún
líti svo á, að allar framkvæmdir í
Laxá á grundvelli 1. stigs Gljúf-
urversvirkjunar séu ólögmætar,
sökum þess að þær séu hluti af
stórvirkjun í Laxá, sem brjóti í
bág við gildandi Laxárvirkjunar-
lög frá 1965, sveitarstjórnarlög
frá 1961, vatnalög frá 1923, og
67. gr. stjórnarskrárinnar, og því
áskilur nefndin sér allan rétt til
að beita lögbanni gegn þessari
framkvæmd, ef með þarf.
Náttúrufar og náttúruvernd
Talið er að um 250 eyjar og
hólmar séu í Laxá frá ósi til upp-
taka. Allar þessar eyjar og hólm-
ar eru þaktir þróttmiklum gróðri,
fögru blómskrúði og runnum. Má
segja að hver hólmi í Laxá og
allt hennar næsta umhverfi sé
einn samfelldur lystigarður, hvort
sem er í hléi við hraunflóð eða
í freyðandi straumkasti stríðra
strengja, þar sem vatnið leikur
við grasivafinn vanga hólma og
bakka. Gróðurinn teygir sig hvar-
vetna niður í vatnið, svo að ekki
sjást skil hvar land endar og vatn
tekur við, en það er einkennandi
fyrir Laxár- og Mývatnssvæðið
sökum eiginleika lindarvatnsins.
Hraunmyndanir í umhverfi Lax-
ár gefa ánni sérkennilegt svip-
mót, þar sem áin liðast í ótal
bugðum eftir sundursprungnu
hrauninu, sem hún hefur vafið
gróðri þar sem hún nær til. í
þessum leynifylgsnum árinnar
eru hvíldar- og griðastaðir vatna-
búanna, hinna spretthörðu, speg-
ilfögru gæðafiska.
Húsönd og straumönd setja
31