Samvinnan - 01.04.1970, Síða 33

Karl Kristjánsson:
„Bók máttarins”
i.
Eitt af sígildum listaverkum ís-
lenzkra bókmennta er leikritið
„Galdra-Loftur“ eftir Jóhann Sig-
urjónsson. Rót leikritsins er ann-
að sígilt verk, þjóðsagan um Loft.
Gegnum hana nærist leikritið á
samansafnaðri reynslu genginna
kynslóða og spámætti, sem í
þeirri reynslu felst. Ljós fær
króna þess frá skilningi skáldsins
og snilligáfu.
Galdra-Loftur var skólapiltur á
Hólum. Hann sökkti sér með
áfergju í lestur fjölkynngi, af því
að hann þráði óhemjulega að öðl-
ast „vald Leyndardómanna“.
Sagðist ekki láta sér nægja „smá-
sálarlegar óskir eins og fólkið“.
Loftur telur, að ef hann geti
náð til sín „Bók máttarins",
Rauðskinnu, úr höndum Gott-
skálks biskups grimma, sem hvíl-
ir með hana í gröf sinni undir
kórgólfi dómkirkjunnar á Hólum,
þá sé hann orðinn „herra máttar-
ins“ og hafi á valdi sínu, eftir
vild, allt bæði dautt og lifandi.
Honum tekst — að honum virð-
ist — að særa Gottskálk upp úr
gröfinni á ægilegri tunglskins-
og skugganóttu, en um leið og
hann seilist eftir bókinni, „steyp-
ist hann fram á ásjónu sína og
deyr.“ Hann hafði ofboðið lífs-
krafti sínum.
Uppspretta i Hólmatungum.
Galdra-Loftur hafði vegna
blindrar ástríðu sinnar og ó-
mennskrar framkomu eitrað líf
allra þeirra, er stóðu honum
næst og bundu við hann tryggðir.
Hann varpaði frá sér öllu mann-
eskjulegu af hamslausri áfergju
til að verða „herra máttarins".
Dæmi Galdra-Lofts speglar að
verulegu leyti eitt af mestu
vandamálum nútímans. Þar sann-
ast eins og víðar, að þjóðsögur
eru löngum brunnur speki. í
þeim er oft að finna spálegar
draumsýnir mannkynsins á göngu
þess gegnum aldirnar — vitran-
ir í líkingum langt fram í tím-
ann.
Skáldið setur í leikritinu
Galdra-Loft þjóðsögunnar undir
sjóngler sitt. Horfum við í þetta
sjóngler, getum við glögglega
séð, að í sókn tækniáhugans á at-
ómöld ber alltof mikið á óstill-
ingu, ofbeldishneigð og tillits-
leysi Galdra-Lofts.
II.
Markmið tækniþróunarinnar er
vitanlega að gera manninn að
„herra máttarins". Er það ekki í
sjálfu sér gott markmið? Jú, auð-
vitað. En sá hængur er þó á, að
maðurinn þarf jafnframt að læra
að hagnýta máttinn í þágu mann-
legrar hamingju. Annars er „vald
máttarins" eins og voði í óvita
höndum — og ekki æskilegt.
Þetta er óþægilegur sannleikur.
Peningahyggja nútímans er ó-
hugnanlegt einkenni aldarfars-
ins. Peningar eru að vísu „afl
þeirra hluta sem gera skal“. Hins-
vegar eru þeir aðeins ávísanir,
sem menn nota eftir innræti sínu,
að því leyti sem þeir hafa þá
framyfir frumlegustu þarfir.
Galdra-Loftur hafði ofsalegan
áhuga á auði, gulli. Faðir hans
sagði við hann, þegar þeir ræddu
um mikilvægi auðsins: „Gullið
fær þá fyrst sitt sanna gildi, þeg-
ar viljinn umskapar það um leið
og höndin safnar því“.
Það er mannfólkinu mikil
ógæfa, að hin sterka og stórvirka
hönd atómaldarinnar er ekki hag-
virk á að umskapa í lífsgildi hið
mikla gull, sem hún kemst yfir.
Kunnátta aldarinnar kann sér
ekki læti. Gulli sínu ver hún m.
a. til þess að þreyta flug til mán-
ans og kanna þann „dauða
hnött", meðan fjöldi af jarðar-
búum getur ekki fullnægt fæðu-
þörf sinni og deyr úr hungri.
Er ekki óstilling, ofmetnaður
og tillitsleysi Galdra-Lofts sömu
tegundar og þetta?
Rætt hefur verið um, að vetn-
issprengjan — þetta ægilega eyð-
ingarafl — sem fræðimennskan
hefur uppgötvað og kunnáttan
beizlað, geti hvenær sem verkast
vill eyðilagt jörðina, ef geðbil-
aður maður fer með kunnáttuna,
þ. e. Galdra-Loftur þess auga-
bragðs.
III.
Tillitsleysi og blinda tækninn-
ar hefur bitnað mjög á náttúr-
unni.
Gengið hefur verið ört á fisk-
stofna hafanna með síaukinni
leitartækni og skæðari og skæð-
ari veiðitækjum. Afleiðingar inn-
an skamms ördeyða, ef ekki verð-
ur í hóf stillt eða hjálparöfl fund-
in náttúrunni til eflingar og
verndar.
Mengun af völdum úrgangs-
efna frá iðnverum, mannabústöð-
um, þegar saman koma í þéttbýli,
og frá útblæstri bíla og flugvéla,
gjörspillir gróðri, vatni og loft',
svo afhroði veldur í náttúrunni
og setur ógnir að mannlífinu.
Olíur, sem tæknin þarfnast í
stórum stíl, losna hvað eftir ann-
að úr hömlum á borunarstöðum,
eða skip, sem flytja olíu um höf-
in, verða fyrir slysum. Mengast
af þessu sær og strendur og líf
náttúrunnar eyðist.
Stíflur í vötnum eru gerðar
vegna rafvæðingar að ráði verk-
fræðinga, en bresta stundum og
eyða mannabyggðum og öllu, sem
fyrir flóðinu verður.
Mikill ótti við náttúruspjöll og
Ljósm. Óskar Sigualdason.
afleiðingar þeirra hefur nú gagn-
tekið hugi margra forustumanna
í heiminum, og er það ekki und-
arlegt. Virðist nú eiga að hefja
stóraðgerðir til úrbóta á því, sem
orðið er, að því leyti sem unnt
er, og koma í veg fyrir meiri
háska. Ber Bandaríkjaforseta
hæst í hópi þessara manna.
IV.
Þegar um þessi málefni er að
ræða, mega íslendingar telja sig
hamingjusama, af því ísland er
enn að kalla má hreint land og
óspjallað, borið saman við hin
þéttbýlu iðnaðarlönd. Andrúms-
loftið oftast svo heilnæmt og
hressandi, að nautn er að anda
því að sér.
Ofveiðivandamálin ná að sjálf-
sögðu til íslendinga og reyna á
fyrirhyggju og vitsmuni þeirra,
bæði inn á við og í samstarfi við
aðrar fiskveiðiþjóðir, einkum þær
sem sækja á sömu mið. Sennilega
verður, samhliða verndun gegn
ofveiði, hafin fiskrækt í fjörðum
landsins.
Hin almenna náttúruvernd hef-
ur ekki hingað til náð hugum
landsmanna og hjörtum — nema
í undantekningum.
Alvarlegt er að tækni- og verk-
fræðilærðir menn virðast hafa
oftraust á tölvum og tæknigaldri
— og álíta að peningalegur ávinn-
ingur eigi að ráða kostavali við
hverja framkvæmd — röskun
á náttúrunni aukaatriði.
Hinn 28. febrúar sl. sagði verk-
fræðingur hreinskilnislega í einu
dagblaðanna í sambandi við til-
lögu um tiltekna virkjun vatna:
„Til þessara athugana okkar
var sérstaklega vandað, til þess
að útkoman væri sem bezt und-
irbyggð. Það „efnahagslega lög-
mál“, sem lá til grundvallar at-
hugunum okkar, var eitt og að-
eins eitt: Sem ódýrust raforka
fyrir notandann. Við, sem að
þeim höfum starfað, höfum
ávallt haft þetta eina markmið
fyrir augum-------— eitthvað
annað hefur aldrei skipt nokkru
máli.“
Er hér ekki sjúkleg einhyggja
uppmálum eins og hjá Galdra-
Lofti?
Ef til vill geta verkfræðingarn-
ir sagt, að þetta hafi þeim verið
falið að gera, en ekki annað. En
er þá nokkurt vit í að skipa
þannig fyrir? Á að nota nokkurn
mann eins og reikniheila eða
tölvu? Á nokkur maður að gera
sig að slíkri skynlausri vél? Er
þá ekki farið að rugla helzt til
mikið saman lifandi og dauðu —
og lífinu hætta búin?
V.
Mikið hefur að undanförnu ver-
ið rætt og ritað um fyrirhugaða
33