Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 21

að fjalla um flókin efni á auðskilinn hátt,
skulu hér tilgreindar glefsur úr öllum rit-
dómunum sem birtust um Leigjandann, þar
sem fjallað er um gerð og skírskotun (tákn-
gildi) verksins. Þegar tilvitnanir eru hér eft-
ir einungis tengdar blöðunum, ber að hafa
í huga að ritdómar úr Alþýðublaðinu eru
eftir Njörð P. Njarðvík, Morgunblaðinu eftir
Jóhann Hjálmarsson, nema um Hringekjuna
15.11. eftir Erlend Jónsson, úr Tímanum
eftir Andrés Kristjánsson, Vísi eftir Ólaf
Jónsson og Þjóðviljanum Árna Bergmann.
Sagan er táknrœn, þ. e. í frásögninni fer
raunar tvennum sögum fram, annars vegar
raunsœ atburðarás, hins vegar sá veruleiki
(ímyndaður eða sannur) sem frásögnin miðl-
ar. Hin ytri frásögn slíkrar sögu er aðeins yf-
irskin til að miðla öðrum og oft geigvœnlegri
hlut. (Alþbl.).
Sagan sveiflast milli tveggja skauta, sem
klofna ekki í andstœðsr þegar best lœtur, en
stundum verður hinn þurri og nákvœmi frá-
sagnarstíll einum of langdreginn, án þess að
opinbera nein sannindi, sem sagan hefði ekki
getað veriö án. Af þessum sökum verða sumar
furður sögunnar eins og sjálfhverfar myndir
utan við veruleik efnisins (Mbl.).
Eftirtekt vekur hve hnitmiðuð frásögnin
er, sagan öll séð og sögð frá sjónarmiði kon-
unnar í sögunni, frásögnin einskorðuð innan
veggja heimilis hennar. En á þessu þrönga
sviði fara atburðir fram sem hafa miklu
djúptœkari merkingu venjulegu félagslegu
eða sálfrœðilegu raunsœi, skírskota langt út
jyrir sögusviðið sjálft, þó lífsgildi sitt í sög-
unni eigi þeir vafalaust að þakka hinu agaða
formi hennar og raunhlítum frásagnarhœtt-
inum (Vísir).
Ekki verður sagt að þessi saga hvíli í sjálfri
sér í ró og spekt, nei, fyrr en varir er hún
farin að leita út fyrir sjálfa sig að ýmsum
hliðstœðum. Lesandinn hefur auðvitað nokk-
urt svigrúm í skilningi sínum, ekki gengur
allt upp — en satt að segja verður vart hjá þvi
komizt að hann festi hugann við fjölmargar
Arni Bergmann.
hliðstœður milli sögunnar og fslandssögu síð-
ustu áratuga (Þjóðv.).
Nú ber að viðurkenna að það gefur ekki
fyllilega rétta hugmynd að taka svona klaus-
ur út úr hamhengi, en þó er hér um nokk-
uð sjálfstæðar heildir að ræða, þar sem
reynt er að lýsa sama fyrirbrigði. Mér virð-
ist þrjár þeirra auðskildar ef lesið er með
nokkurri athygli, en ein algerlega óskiljan-
leg. Annars skal lesanda látið eftir að dæma
nánar um þetta fyrir sig.
Stundum víkja ritdómararnir að takmörk-
uðum skilningi sínum, einkum þar sem fjall-
að er um Hliðin á sléttunni. Um „einkenni-
legustu kvæðin í bókinni" segir svo á ein-
um stað: „—, orðin öldungis huglæg sem
orða sinn eigin heim svo einkennilega ná-
lægan og nærtækan okkar heimi hinna.“
(Vísir). Annars staðar segir „í þessari litlu
bók er slegið á allmarga strengi, en lesand-
inn sleginn furðu, oftar en ekki; stundum
skilur hann ekki, en grunar því fleira von-
andi. En við getum vel þagað um það, sem
Jáhann Iljálmarsson.
við skiljum verst, — —.“ (Þjóðv.). Og í
Morgunblaðinu segir: „Eins og fyrr hefur
verið bent á eru ljóð Stefáns Harðar ekki
auðráðin. Sum þeirra eru gátur.“ Og þar
eru talin upp 9 ljóð af 16 í bókinni, sem
verða „að fá tíma til að orka á lesandann."
Það er auðvitað viss léttir í því fyrir les-
endur að sjá að skilningi ritdómara eru
líka takmörk sett. En hér er raunar komið
að atriði sem tengt er spurningunni um
það hvort gagnrýnin sé til gagns, ræki vel
hlutverk sitt sem miðill milli höfunda og
lesenda. Gegnir hún uppeldishlutverki,
skýrir eða vekur áhuga á bókmenntum?
Alkunna er að drjúgur hluti ljóðagerðar
eftirstríðsáranna hefur átt mjög takmark-
aðan lesendahóp og sætt fordómum og skiln-
ingsleysi sem m. a. hefur haft þær afleið-
ingar að fylgismenn nýrrar stefnu hafa
gerzt einróma og hástemmdir í málsvörn
sinni. Fáar nærgöngular tilraunir til að
meta gildi og stöðu Ijóðlistarinnar og skýra
þróun hennar hafa verið gerðar. Frá liðnum
vetri minnumst við þó útvarpserinda Sveins
Skorra Höskuldssonar um þetta efni, sem
mikill fengur var að. í síðustu ritdómum
Ólafur Jónsson.
sínum um ljóðabækur hefur Ólafur Jónsson
líka tekið þróun og stöðu ljóðlistarinnar til
nokkurrar umræðu og virðist mega álykta
að hann hafi hug á að gera því efni betri
skil. í umsögninni um Hliðin á sléttunni
gerir hann líka all rækilega grein fyrir ein-
kennum hinna torskildu ljóða í þeirri bók.
Ritdómarnir um fyrstu ljóðabækur ungu
stúlknanna sem áður er getið einkennast af
velvild og kurteisi, en segja fremur lítið
hvað þar er á ferðinni. Ástæða er til að
varpa fram þeirri spurningu hvort ekki yrði
ávinningur í að nálgast ljóðlistina með
minni hátíðleika og kurteisi og færri fyrir-
vörum en venja er til í ritdómum. Geðs-
hræringarnar sem fylgdu formbreytingunni
tilheyra liðinni tíð og fyllilega timabært
orðið að líta á þessi efni af meira jafnvægi,
meta kost og löst. Hugsanlegt er að unnt
væri að efla áhuga og skilning á þessari
grein ef öðru hvoru kæmi fyrir almennings-
sjónir túlkunartilraunir (ljóðrýni) auk
hinna hefðbundnu ritdóma.
Skoðanir og mat
Bókmenntafræðinga greinir á um mögu-
leika vísindalegra, hlutlægra vinnubragða í
fræðum sínum. Vegna áhrifa frá empírísk-
um vísindum hefur mátt greina víðtæka við-
leitni í bókmenntakönnun í þá átt að ryðja
burt huglægum þáttum sem leitt geta at-
hygli frá verkinu sjálfu. Enda þótt þessi
viðleitni hafi átt drjúgan þátt í að losa
gagnrýni og bókmenntafræði við óbundið
hugarflug og persónubundið snakk, munu
flestir sammála um að erfitt sé og jafnvel
óæskilegt að útiloka huglægt mat við at-
hugun og umfjöllun bókmennta, enda leiðist
menn þá oft út í þurra upptalningu, hálf-
gerða tölfræði sem ekki hefur gildi nema
við sérstök afmörkuð verkefni. Blaðagagn-
rýni flokkast að sjálfsögðu ekki undir vís-
indi. Forvitnilegt væri engu að síður að
kanna hvernig hlutlæg lýsing og huglægt
mat (skoðanir) birtast í gagnrýninni.
Athugum fyrst lítillega hvað gagnrýnend-
urnir segja sjálfir um viðhorf sitt til starfs-
ins. Ólafur Jónsson skrifar grein í Vísi 30.
okt. s. 1. meðal annars í tilefni af því að
Matthías Johannessen hafði á rithöfunda-
21