Samvinnan - 01.06.1970, Síða 36

Þorgeir Þorgeirsson:
••
og lauslegar
tillögur til úrbóta
Hver er aðstaða kvikmyndagerðarmanns
á íslandi í dag? Hún markast eins og annað
af efnalegum möguleikum. Hverjir eru þá
efnalegir möguleikar í þessari grein?
Til mín kom fyrir skemmstu reiður mað-
ur. Hann stýrir menntastofnun, sem um
þessar mundir á merkisafmæli. í tilefni af
þessu afmæli hafði hann langað til þess að
láta gera 10 mínútna kvikmynd. Hann snéri
sér til dagskrárstjóra sjónvarpsins og tækni-
manna. Þeir lögðu niður kostnaðaráætlun
þessarar myndar hans. Það var þessi kostn-
aðaráætlun, sem manninum þótti ástæða til
að ergja sig yfir.
„Getur það verið rétt,“ sagði hann, „að
hver mínúta af svona mynd kosti 17.000
krónur í framleiðslu?"
Þetta er mjög hófleg kostnaðaráætlun að
mínu viti og það má halda vel á spöðunum
til að skila frambærilegri tæknivinnu á því
verði. Að fengnum þeim ummælum mínum,
sannfærðist maðurinn um að sjónvarpsfólk
ið væri ekki neitt að okra á honum og varð
ögn minna reiður en meira hissa. Dagskrár-
stjórinn hafði veitt honum þá viðbótarþjón-
ustu, að leggja einnig niður tekjumöguleika
myndarinnar hans: Tvær sýningar í sjón-
varpi, seldar kópíur til Præðslumyndasafns
etc. Útkoman var sú að tekjurnar yrðu
110.000 krónur þegar búið væri að nýta alla
möguleika. Heildarkostnaður við myndina
var aftur á móti 170.000 kr. eins og fyrr
getur.
Er þetta þá framleiðslugrundvöllur kvik-
mynda á íslandi?
Já — þegar bezt lætur.
Dæmið sýnir í einfaldleik sínum nokkurn
veginn rétta mynd af efnalegum möguleikum
til frjálsrar kvikmyndagerðar hérlendis. Út-
koman er þessi: Hver sem hefur auraráð
til að borga með vinnu sinni a. m. k. 6000
krónur pr. mínútu af frágengnu kvikmynda-
efni er nokkurn veginn frjáls að því að gera
allra einföldustu kvikmyndir fyrir íslenzkan
markað. Þó því aðeins að öll hugsanleg sölu-
sambönd séu í bezta lagi. Sé framleiðsla
þín sem svarar klukkutíma á ári og seljist
allt eins og frekast verður á kosið þarftu
sem sé að eiga 360.000 krónur aflögu til að
leggja á borð með vinnunni þinni. Hvað
lítið sem þú svo vilt bera í kvikmyndirnar
umfram algjöran lágmarkskostnað verðurðu
náttúrlega að greiða sjálfur.
Kvikmyndagerðarmaður á íslandi í dag
þyrfti því helzt að vera bankastjóri ellegar
ráðherra í hjáverkum — og ómegðarlaus.
Frjáls kvikmyndagerð er lúxus í þessu
landi. Við því er svo sem ekkert að segja,
sízt nú þegar öll heiðarleg vinna er að verða
lúxus sem fáir veita sér nema helzt sérvitr-
ingar og aular.
Mér er það fullvel ljóst að ýmsir munu
kalla það hortugheit að krefjast þess skil-
irðislaust að fá að stunda frjálsa kvikmynda-
gerð. Fyrir nokkrum kvöldum var embættis-
maður að tíunda það í útvarpi hvernig sjón-
vorpið örfaði kvikmyndagerð á íslandi: Það
skapar verkefni á sviði auglýsingamynda-
gerðar, sagði hann réttilega. Raunar eru
það nú fyrirtækin, sem auglýsa og kosta þar
til gerðar myndir, sem þessi verkefni greiða.
En auglýsingamyndagerð er mannskemm-
andi starf og krypplar alla tækni manns og
hugmyndaflugið verður líkt og niðursoðið
í verzlunarsósu af því að tjá í sífellu þetta
sama þrönga tilfinningasvið — fégræðgi
kostnaðarmannsins. Engum manni dettur í
hug að segja við Ijóðskáldin: „Farið þið og
vinnið við það að semja útvarpsauglýsingar
fyrir Frigg og Thule“ eða hafi einhverjum
dottið það í hug þá hefur sá hinn sami að
minnsta kosti þagað af ótta við að verða
hlægilegur. Á hinn bóginn er það líka rétt,
að frambærilegur og vel menntaður kvik-
myndagerðarmaður getur mjög víða í heim-
inum fengið meira en tvöföld íslenzk ráð-
herralaun fyrir tiltölulega litla vinnu og
þannig komist með einkar hægu móti í að-
stöðu til að veita sér þann lúxus að gera
hér kvikmyndir öðru hvoru. En persónuleg
og einstaklingsbundin lausn þessara mála
er bara annar handleggur og óviðkomandi
því sem hér um ræðir: Nennum við að
skipuleggja sjálfstæða íslenzka menningu?
Eða trúum við kanske á Hið Óskiljanlega
í þeim efnum líka?
Okkur vantar heildarlausn vegna þess að
það er háskalegt fyrir alla okkar menningu,
að kvikmyndagerð sé lúxus, sem peninga-
menn einir geta veitt sér. Stúdentahreyfing-
in er nú langt komin að opna augu manna
fyrir háskanum af því að menntunaraðstaða
verði einkalúxus þeirra sem peningana hafa
undir höndum. Sama máli gildir um það
sem ég er að ræða — kvikmyndagerð er
menningarleg nauðsyn og þessvegna má hún
ekki vera lúxus, nema við höfum endanlega
ákveðið það að skarta með einhverslags
lúxusmenningu, sem ekkert samband hefuv
við veruleikann í kring um okkur.
Má ég vitna í dr. John Grierson, skozkan
að ætt og uppruna. Hann segir: „Við höfum
varla nema óljósa hugmynd um þetta land
sem við búum í, sögu þess þekkjum við
náttúrlega, en kvunndag þess þekkjum við
engan veginn nægjanlega vel. Bókmenntir
okkar eru líkt og í útlegð frá lífinu — ofta*-
en ekki skrifaðar einhvers staðar í Suður-
Frakklandi. Menning okkar er varla í neinu
sambandi við það sem er að gerast í kring
um okkur, hún er orðin einhvers konar
skúmaskotaföndur. Brezkar kvikmyndir
gætu orðið til engu síður en brezk list
mundi fæðast barasta ef við sendum lista-
mennina á vit þeirra staðreynda, sem um-
hverfis okkur gerast. Ekki bara upp í sveit-
irnar, sem skáldin eru löngu búin að gjör-
nýta heldur á vit hins starfandi kvunndags
í borg og bæ þar sem staðreyndir bíða þess
að verða uppgötvaðar, þar sem eitthvað áð-
ur ósagt býr.“
Þannig talaði Grierson við brezka borg-
arastétt kringum 1930. Brezk borgarastétt
reyndist síðan nægjanlega stórhuga til þess
að kosta framkvæmd þessara hugmynda —
útkoman varð ekki til skammar: Gullöld
brezkra heimildarkvikmynda.
Nú er að vísu liðin öld hinna stórhuga
iðnjöfra. Hagræðing, nýtni og samkeppni
segja iðnjöfri dagsins í dag að eyða pening
unum sínum í sjónvarpsauglýsingar þannig
að lengur kostar hann ekki hið skoðandi
kvikmyndaauga dokumentaristans. Grier-
son var það raunar Ijóst, að borgarastéttin
mundi ekki standa undir kvikmyndun veru
leikans til eilífðarnóns. Þegar iðnjöfrarnir
þurftu ekki lengur á að halda öðru en aug
lýsingamyndaþrælum kvaddi hann þá og
byggði upp í samvinnu við Kanadastjórn
fyrirtæki, sem heitir National Film Board
of Canada og jafnvel við hér þekkjum af
frábærum verkum þess, sem sjónvarpið okk
ar hefur sýnt.
Grierson hefur markað djúp spor í menn-
ingarsögu vesturlanda, fyrst sem einn af
frumkvöðlum dokumentarismans og síðan
með því að gera kvikmyndastarfsemina í
Kanada jafn sjálfstæða og óháða pólitízku
valdi og raunin hefur orðið. Nú er alls stað-
ar löngu viðurkennt að dokumentarismi í
einhverri mynd er ófrávíkjanlegur undan-
fari gerðar leikinna mynda í hverju landi
og hefur auk þess margháttuð örfandi áhrif
í allar áttir. Áhrifa frá fordæminu í Kanada
gætir nú hvarvetna í kvikmyndalögum
menningarþjóða og nýskipan kvikmynda-
mála, sem víðast hvar er löngu komin á
dagskrá tekur beint eða óbeint mið af þessu
starfi hans.
Líklega kemur mér Grierson í hug vegna
þess, að mér finnst við standa frammi fyrir
því verkefni að dokumentera, ekki gamla
og hverfandi atvinnuvegi til geymslu (það
á Þjóðminjasafnið að gera) heldur samtíma
okkar til þess að skilja hann. Nærgöngular,
leitandi, miskunnarlausar smástúdíur eigum
við að leggja áherzlu á til þess að undirbúa
skipulega það sem síðar kemur og stærra
verður í sniðunum.
Þessa skyldu hlýtur íslenzkur kvikmynda-
gerðarmaður að finna hvílandi á herðum
sér, vonandi langar flesta þeirra til þess að
uppfylla slíka kröfu þó ýmsir hafi látið
kúldra sér út í auglýsingagerðina í von um
peninga til þess að gera eitthvað „seinna".
Enn sitjum við semsagt í því, að það
flokkast undir lúxus ef við gerum skylduna
við sjálfa okkur og listgreinina.
Hver á að kosta þann lúxus? Borgara-
stéttin eins og forðum í Bretlandi?
í tilefni af 100 ára afmæli Iðnaðarmanna-
félags Reykjavíkur stóð því til boða að
kosta kvikmynd um iðnað í Reykjavík. Út-
koman varð sú að stjórn félagsins ákvað að
láta filma afmælisveizluna þar sem brodd-
arnir voru að borða, ráðherra, borgarstjóri
og dúsín af forstjórum og framkvæmda-
stjórum talaði og afhenti gjafir — rétt eins
og íslenzkur iðnaður væri ekki annað en
fjórréttað borðhald innan veggja Hótel
Sögu.
36