Samvinnan - 01.06.1970, Síða 44

7/> «
SAMVINNA
Áskell Einarsson:
BYCCMLEC ÁHRIF
SAMVINNDSTARFSINS
Athyglisvert er, að samvinnuhreyfingin
varð á skömmum tíma samgróin þjóðlífinu.
Þetta bendir til að í félagsvitund þjóðarinn-
ar hafi verið þróuð samhyggja. Frá önd-
verðu voru hrepparnir samhyggju- og vel-
ferðarstofnanir, sem voru um þetta leyti að
fá lýðræðisleg stjórnréttindi. Aukið lýðræði
í sveitarstjórnarmálefnum örvaði samstarf
íbúanna um hagsmunamál þeirra. Reynslan
sýndi, að með samkaupum gátu íbúar hrepp-
anna keypt nauðsynjar á hagstæðara verði
en áður tíðkaðist og með samlögum fengið
hærra verð fyrir afurðirnar. Samstarfið var
áhrifaríkt tæki byggðarlaganna til fram-
fara og því haldbezta úrræðið á viðskipta-
sviðinu. Sú samhyggja, sem þróazt hafði
innan hreppsfélaganna, tók á sig samræmd-
ari og litríkari mynd sem leitaði fanga á
nýjum félagssviðum. Þau félagsform urðu
fyrir valinu, sem bjuggu yfir vaxtarmætti
þeirra félagslegu viðhorfa, sem einkenndu
félagskerfi hreppanna.
Búnaðarfélög og pöntunarfélög voru stofn-
uð í þeim tilgangi að beita samstarfsafli
fólksins eftir leiðum, sem aðhæfðust sam-
hyggju hreppanna. Þannig samófst kaupfé-
lagsskapurinn rótföstum félagslegum hug-
myndum bændaþjóðskipulagsins. Hreppa-
deildirnar voru hyrningarsteinar kaupfélag-
anna. Þær voru félagslegar stofneiningar
þeirra og fjárhagslegar samábyrgðardeildir.
IJm kosti hreppaskipulagsins fyrir þróun
kaupfélaganna má nefna sem dæmi, að
stóru svæðakaupfélögin, er ekki byggðust á
hreppadeildum, skorti byggðalega og félags
lega festu. Þau liðu ýmist undir lok eða
skiptust í smærri kaupfélög. Þróun pöntun-
ardeildanna til söludeildaskipulagsins gerði
kaupfélögin að svæðasamtökum með föstum
verzlunarstað. Þar með hafði kaupfélags-
skapurinn áhrif á búsetuþróun þéttbýlis-
staðanna og varð félagslegt samtakaafl. Þétt-
býlisþróun hvers byggðasvæðis fór að veru-
legu leyti eftir starfsemi kaupfélaganna og
stærð félagssvæðanna. Verzlunarsvæðin
urðu innan vébanda kaupfélaganna félags-
legar heildir, sem mynduðu nýtt héraðs-
skipulag.
Viðskiptaleg verzlunarstaða og félagsleg
þróun kaupfélaganna hafði áhrif á skiptingu
hreppa í samræmi við deildaskipulagið. Sú
stefna að tengja félagslegt skipulag kaup-
félaganna við verzlunarstaðina varð örlaga-
rík. Deilingin í mörg smærri kaupfélög hef-
ur aukið á miðstöðvarvald heildarsamtak-
anna gagnvart kaupfélögunum.
Frá því að vera umboðssalar fyrir inn-
kaup og afurðasölu hafa kaupfélögin þróazt
yfir í að verða atvinnuskapandi á fjölmörg-
um sviðum. Af þessu er ljóst, að kaupfé-
lögin eru nátengd félagslegum viðhorfum
á breyttum tíma og þjóna byggðahyggju
hvers félagssvæðis. Vandinn er sá, hvernig
kaupfélögin muni anna hlutverki sínu þrátt
fyrir verulega búseturöskun víða í landinu.
Fjárhagskerfi kaupfélaganna grundvallast á
því fjármagni, sem myndast á hverju félags-
svæði. Það er því augljóst, að gengi kaup-
félags hvílir mjög á afkomu félagsfólksins.
Fjármagn félaganna er að mestu bundið
vaxtafæti, sem krefst, að gætt sé arðsemis-
sjónarmiða um meðferð þess. Þess vegna
er ekki hægt að beita fjármagni kaupfélag
anna með sama hætti og hjá sveitarfélögum
og ríki, sem geta beitt lögverndaðri til-
færslu skatttekna í félagslegum tilgangi.
Fjárhagskerfi kaupfélaganna byggist á arð-
bæru fjármagni. Ef vikið er frá þeirri rekstr-
arreglu í verulegum mæli, er hætt við að
félögin verði vanmegnug að sinna hlutverki
sínu. Um þetta eru of mörg dæmi. Víða eru
ástæðurnar þær, að kaupfélögin hafa vegna
atvinnuþarfar í byggðarlögunum ráðizt í
áhætturekstur, sem ekki er rekinn á sann-
virðisgrundvelli fyrir félagsfólkið og lýtur
því síður efnahagslögmálum kaupfélagsskap-
arins.
Gera verður sér grein fyrir hlutverki
kaupfélagsformsins og mismun þess og sveit-
arfélagsformsins í félagslegri baráttu fólks
ins. Velferðarhlutverk hins opinbera er af
öðrum toga en félagslegt verksvið kaupfé-
lagshyggjunnar. Eigi að síður er sannvirðis-
stefna kaupfélaganna meginþáttur félags
legrar samfélagshyggju í velferðarþjóðfélagi
nútímans.
Kaupfélögin eru undirstöðufyrirtæki, sem
gerðar eru til margvíslegar kröfur. Þetta
eykur mjög gildi þeirra frá byggðaþróunar-
sjónarmiði. Sú hættulega þróun á sér stað,
að í stað samábyrgðarhyggju deildakerfisins
eru félögin að verða ópersónulegar stofn-
anir. Félagsstarfið mætir í vaxandi mæli
kröfuhyggju, sem víkur til hliðar félags-
legri samkennd. Gagnvart þessum vanda eru
kaupfélögin oftast eina félagslega aflið í
byggðarlaginu. Þeim er ætlað að bera á-
hættuna af atvinnurekstrinum án nokkurs
áhættufjármagns, ennfremur að tryggja
vörur og þjónustu á lægsta verði og hæsta
verð á afurðum.
Til nýrra úrræða verður að grípa til að
stuðla að byggðaþróun, bæði að því er varð-
ar þátttöku í atvinnulífinu almennt og á hefð-
bundnum sviðum. Iðulega er um að ræða
fyrirtæki, sem eru byggð upp til atvinnu
bóta og ekki gefa arð fjárhagslega. Stofnfé
þessara fyrirtækja er oftast framlög kaup-
félaga, sveitarfélaga og annarra opinberra
aðila, auk hlutafjárþátttöku einstaklinga.
Þessi félög má með rétti nefna byggðahluta-
félög, þar sem þau þjóna fyrst og fremst
byggðahagsmunum í atvinnulegum tilgangi.
Það væri því athugandi, að þessi félög nytu
sérstöðu um skattlagningu á þann veg, að
helmingur nettó ágóða væri skattfrjáls, gegn
því skilyrði að þannig myndaðist hlutafjár-
eign starfsmanna og innleggjenda afurða,
enda giltu sömu ákvæði um endurgreiðslu
hlutabréfa og um stofnsjóði kaupfélaganna.
Með þessum hætti yrði stuðlað að fjár-
magnsbeiningu í félagslegu og atvinnulegu
augnamiði, sem opnaði aðild starfandi fólks
að stjórn fyrirtækjanna. Það kæmi til greina
að kaupfélögin settu þau skilyrði fyrir fjár-
framlögum, að starfsfólkið fengi aðild að
stjórn fyrirtækja. Þannig stuðluðu kaupfé-
lögin að ábyrgri þátttöku launþeganna í at-
vinnulífinu. Þetta væri veigamikið framlag
kaupfélaganna til að mæta nýjum viðhorf-
um.
Meginvettvangur kaupfélaga er vörudreif-
ing, þjónusta, starfræksluiðnaður, afurða-
sala og úrvinnsla. Á þessum sviðum hefur
sannvirðiskerfi kaupfélaganna náð ómetan-
legum árangri. Nútíma þjóðlífshættir gera
nýjar kröfur til kaupfélaganna um ný um-
svif og um aukna viðskiptaþjónustu. Mæti
kaupfélögin ekki þessari þörf, eru þau van-
megnug að gegna hlutverki sínu. Viðskiptin
dragast þá ýmist til samkeppnisaðila eða
hverfa burt úr byggðarlaginu. Frá byggða-
legu sjónarmiði skiptir þetta meira máli en
beinir viðskiptahagsmunir félagsfólksins.
Fjárhagsleg uppbygging kaupfélaganna,
staðsetning og stjórnun þeirra í byggðarlög-
unum veitir gífurlega byggðalega tryggingu.
Uppbyggingarstarf kaupfélaganna er mark-
vissasta leiðin til byggðaþróunar og þéttbýl-
ismyndunar á einstökum byggðarsvæðum.
Vöxtur þéttbýlisstaða í skjóli byggðalegra
félagssamtaka skapar aukið atvinnuval og
starfsskiptingu í samræmi við nútíma þjóð-
félagshætti. Þetta er líklegasta leiðin til bú-
setujafnvægis.
Þetta á einnig við um þéttbýlisstaði fá-
mennari verzlunarsvæða. Þar eru gerðar
sömu kröfur til kaupfélaganna um við-
skiptaþjónustu og á stærri verzlunarsvæð-
unum. Hins vegar er stærð markaðarins það
takmörkuð, að ekki er hægt að mæta við-
skiptaþörfinni á reksturshæfum grundvelli.
Afleiðingarnar eru þær, að verzlunarsvæðið
dregst aftur úr og kaupfélögin fullnægja
ekki nema að takmörkuðu leyti þjónustu-
44