Samvinnan - 01.06.1970, Síða 45

sn
Frá Djúpavogi.
þörfum byggðarlagsins. Margvíslega þjón-
ustu og ýmiss konar iðnvarning verður að
sækja til næstu verzlunarstaða og til fjar-
lægari viðskiptaaðila. Þannig flyzt að mestu
burt af verzlunarsvæðinu framlag íbúanna
í tekjumyndun þjónustu- og þróunargreina.
Þetta hamlar gegn búsetuaukningu, þar sem
þjóðarfjölgunin leitar til þjónustu- og iðn-
aðarstétta.
Vaxandi fjármagnsbinding í tæknibúnum
atvinnurekstri krefst í senn sérhæfðari
framleiðslu og stærri markaðar. Þetta hef-
ur áhrif á úrlausnir kaupfélaganna á hefð-
bundnum viðfangsefnum. Þeim viðfangsefn-
um fer fækkandi, sem kaupfélög smærri
verzlunarsvæðanna geta annazt. Þau verða
háðari öðrum viðskiptasvæðum og starf-
rækslu, ýmist á vegum samvinnusamtakanna
eða annarra aðila. Sú hætta blasir við, að
efldar verði miðstöðvar á vegum samvinnu-
samtakanna, sem verkað gætu byggðalega
andsælis þróun smærri kaupfélaga.
Hættulegt er, ef einstök kaupfélög missa
forystu um aðhæfingu þjónustu- og iðnaðar-
greina í félagslegri þjónustu við félagsfólk-
ið á sannvirðisgrundvelli. Öllum er ljóst, að
ekki er hægt að ná þjóðfélagslegu mótvægi
gagnvart Faxaflóasvæðinu nema þjónustu-
og iðnaðargreinarnar dreifist eðlilega í
landinu. Kaupfélögin eru tvímælalaust
sterkasta aflið á þessum vettvangi. Þetta
leggur í senn félags- og byggðalegar skyld-
ur á herðar kaupfélaganna. Hvert kaupfélag
verður að efla sem mest atvinnulífið, ýmist
á eigin vegum eða með beiningu viðskipta-
magnsins í þá átt að koma upp á heima-
stöðum þeirri þjónustu og starfrækslu, sem
byggðarsvæðunum er nauðsynleg. Vandinn
er sá, hvert á að beina því viðskiptamagni,
sem ekki er hægt að þjóna heima fyrir.
Spurning er, hvort skipuleggja skuli svæð-
isbundið samstarf milli kaupfélaga um
verkaskiptingu og staðsetningu starfrækslu-
greina í gagnkvæmum byggðalegum tilgangi,
eða byggðar skuli í skjóli samvinnusamtak-
anna sérstakar þróunarmiðstöðvar. Miðstöðv-
arnar mundu stefna að aukinni forsjá lands-
samtakanna með eflingu aðalstöðvanna í
Reykjavík og á Akureyri ellegar leiða til
samruna fleiri kaupfélaga, með sérstökum
þjónustumiðstöðvum á stærsta verzlunar-
staðnum. Þetta er að gerast með sérstökum
hætti. Kaupfélög hafa gefizt upp, og Sam-
bandið hefur þurft að annast smásöluverzl-
un, og á sumum byggðarsvæðum eru að
myndast svæðakaupfélög af þessum ástæð-
um. Hér er ekki um að ræða vaxandi félags-
legan styrk kaupfélaganna. Því er öfugt
farið. Raunhæf félagshyggja í samvinnumál-
um hefur oftast beðið skipbrot í því byggð-
arlagi, þar sem kaupfélag hefur gefizt upp.
Þetta er stórhættuleg braut, sem slítur líf-
ræn tengsl samvinnustarfsins við fólkið og
lamar framtak þess fyrir byggð sína.
í stað samruna vanhæfra kaupfélagsein-
inga á gjaldþrotsstigi við stærri og öflugri
einingar þarf að koma raunhæft samstarf
jafnrétthárra kaupfélaga á hverju land-
svæði. Slíkt samstarf verður að byggjast á
sjálfstæði kaupfélaganna og byggðalegri
bandalagshugsjón samvinnustefnunnar.
Þetta eru forsendur fyrir nýrri sókn sam-
vinnustarfsins til að efla skipulegri byggða-
þróun. Þessar aðgerðir munu kalla á aukið
félagslegt framtak og eflingu samvitundar
fólksins í hverjum landshluta. Slíkar að-
gerðir munu að sjálfsögðu stefna að því
marki, að hver landshluti verði sem sterkust
þróunarheild. Framþróun þessara þátta hef-
ur e. t. v. alger úrslitaáhrif á búsetuþróun
heilla landshluta. Meginmarkmiðið hlýtur
að vera, að allt svæðið verði sem næst því
að verða sér nógt þjóðhagslega séð. Því
þurfa að eiga sér stað verkaskipti milli
kaupfélaganna um staðsetnigu iðnaðar- og
þjónustugreina, sem hafa markaðssvæði fyr-
ir tvö eða fleiri verzlunarsvæði, landshlut-
ann í heild og önnur markaðssvæði. Slíkt
samstarf getur verið ýmist héraðsbundið
eða landshlutabundið í samvinnu við Sam-
bandið eins og á sér stað á Akureyri. Þess
konar byggðaleg uppbygging breytir starfs-
leiðum Sambandsins og kaupfélaganna og
leggur þeim á herðar skyldur við byggða-
legt samstarf í anda samvinnuhugsjónar-
innar.
Mjög er umdeilt, á hvern hátt kaupfélögin
skuli vera þátttakendur í uppbyggingu fyr-
irtækja með öðrum aðilum. Þátttaka þeirra
hefur haft mikla byggðalega þýðingu. Þessi
leið hefur annmarka, ef skortir hagsmuna-
legan tilgang þátttökunnar fyrir félagsfólk-
ið. Eignasamlög við aðila, sem fylgja and-
stæðri skiptareglu í þjóðfélaginu, geta ekki
átt rétt á sér um þjónustu- og úrvinnslu-
fyrirtæki í beinum tengslum við félagsfólk
kaupfélaganna. Hins vegar háttar svo til
um fjölmörg starfrækslusvið, að rekstur
þeirra er sérhæfður eða vegna markaðsað-
stæðna hentar ekki að tengja þau beinlínis
kaupfélagsrekstrinum. Þetta getur réttlætt
eignaraðild, bæði vegna viðskiptahagsmuna
og til að tryggja tilveru þeirra á félagssvæð-
inu.
Víðast hvar, þar sem kaupfélögin hafa
farið inn á þá braut að gerast beinir at-
vinnurekendur á öðrum sviðum en þeim,
sem telja má beina þjónustu við félagsfólk-
ið, hafa vaknað andstæð sjónarmið milli fé-
laganna og verkafólksins. Ekki er vafamál,
að þetta viðhorf stendur samvinnustefnunni
sem félagslegri hagstefnu fyrir þrifum.
Neytandinn, sem kaupir vöru í kaupfélags-
búð, og bóndinn, sem leggur inn afurðir
sínar, vita að skipulag kaupfélaganna trygg-
ir þeim sannvirði. Öðru máli gegnir um
launþegann, sem starfar á vegum kaupfé-
laganna. Hann á engan rétt til hærra verðs
fyrir vinnu sína, þótt reksturinn gangi bet-
ur, t. d. vegna vinnuframlags hans. Innan
kaupfélaganna, þar sem sannvirðisskipting-
in hvílir á því að kaupa vinnuafl og fjár-
magn föstu verði, er erfitt að koma skipu-
lagsbreytingu á, sem tryggir rétt launþeg-
anna. Öðru máli gegnir um framleiðslu- eða
þjónustufyrirtæki á vegum kaupfélaganna
og samtaka þeirra, sem selja vöru sína föstu
verði. Fullkomlega kemur til greina, að
starfsmönnum verði tryggð ágóðahlutdeild
og stjórnaraðild að þessum fyrirtækjum.
Benda má á, að þessi fyrirtæki gætu verið
sameign kaupfélaganna, sem aðila markað-
arins, og starfsfólksins. Til greina kemur, að
helmingur nettó hagnaðar verði skattfrjáls,
enda renni hann sem stofnfjárhluti til
starfsmanna. Þá kemur og til greina, að
kaupfélögin seldu starfsmönnum sinn hluta
að vissu marki gegn jöfnum greiðslum á
löngum tíma.
Þetta er að margra dómi róttæk breyting
frá hefðbundnum starfsháttum kaupfélag-
anna, en kaupfélögin verða að hafa forystu
um að sætta vinnuafl og fjármagn. Sú for-
ysta mundi kalla á fleiri til framtaks og fé-
lagslegrar ábyrgðar í atvinnulífinu og hef-
ur verulega byggðalega þýðingu um stað-
setningu fyrirtækja.
Bændakaupfélagið íslenzka mun líða und-
ir lok í frummynd sinni. Neytendakaupfé-
lagsformið virkjar ekki þörf fólksins fyrir
félagslegt lýðræði. Þrátt fyrir félagslegan
dróma er kaupfélagsskapurinn sterkasta fé-
lagslega aflið í þjóðfélaginu til að tryggja
alhliða uppbyggingu byggðanna og koma á
sættum milli fjármagns og vinnuafls. Þeir
þjóðfélagshættir munu skapast, að sam-
vinnuhreyfingin verði búin svo fjármagni
og félagslegri virkni og atorku, að hún beiti
samtakaafli sínu eftir hinni frjálsu leið til
byggðaþróunar í landinu á grundvelli ábyrgs
félagslegs lýðræðis og siðrænna þjóðfélags-
hátta. Byggðaþróunin verður ætíð vog á
gengi kaupfélaganna í' landinu. 4
45