Samvinnan - 01.06.1970, Page 52

verður það að leggja meira á sig
t;l að varðveita lífsskilyrðin á
jörðinni; annars heldur það á-
fram að tortíma lífsskilyrðum
með sívaxandi hraða. Sporlatir
bíleigendur, sem nenna ekki að
ganga örskotslengd, ættu að
minnast þess að með öllum akstri
bætist örlítið við mengun and-
rúmsloftsins, og safnast þegar
saman kemur. Þannig er það á
óteljandi öðrum sviðum. Ef stöð-
ugt er valinn sá kostur, sem veit-
ir mesta stundarhagsæld, en þess
ekki gætt hvort menn eru jafn-
framt að vinna tjón á umhverfi
sínu, stefnir allt til eyðingar. Ef
lengra er litið, sést að það sem
krefst nokkurra fórna veitir oft
meiri og varanlegri velferð.
Fjölmargar þjóðir gera sér
þetta orðið ljóst; þær harma það
nú af hve mikilli skammsýni þær
hafa umgengizt lönd sín. Við nýt-
ingu einnar tegundar landkosta
hefur öðrum verið spillt — með
mikilli eftirsjá finna þær, að
landkostir sem eyddir eru og ekki
verða endurunnir voru mörgum
sinnum verðmætari en það sem
vannst.
Svíar hafa til dæmis af þessu
bitra reynslu. Þó hygg ég að þeir
verði ekki með réttu taldir öðr-
um þjóðum óforsjálli; þvert á
móti, þar er ef til vill skynsam-
leg skipulagning komin hvað
lengst.
í ræðu, sem Olof Palme núver-
andi forsætisráðherra Svía flutti
á meðan hann enn var samgöngu-
málaráðherra, komst hann svo að
orði: „Enn hefur engin tilraun ver-
ið gerð til að marka heildarfram-
tíðarstefnu um það, á hvern hátt
við viljum nota landið. Ekkert
markmið hefur verið sett eða
reglur ákveðnar um það á hvern
hátt við eigum að umgangast
landið og fara með það, þanmg
að það í framtíðinni veiti fólkinu
mesta velferð og gleði. Á meðan
svo er verður það venjulega
þannig, að tilviljun og skammsýn
hagræn sjónarnrð ráða mestu,
því að undan þeim er látið hverju
sinni.
Þar sem framtíðarmarkmið
skortir við tilhögun byggðar og
framkvæmda, verður fegurðin
tíðum að hopa fyrir hnausþykku
hugvitinu, sem öllu þjappar sam-
an í heljar steinblakkir."
Fáar framkvæmdir valda stór-
felldari umbyltingum á náttúr-
unni en stórar vatnsvirkjanir með
miðlunum og vatnaflutningum.
Það þekkja Svíar mjög vel. Þeir
hafa þó reynt að haga svo fram-
kvæmdum við sínar stórvirkjan-
ir, að sem minnstu yrði spillt.
Þeir vörðu miklu fé til rannsókna
á því hvernig væri hægt að kom-
ast hjá tjóni, og hvernig yrði bætt
úr því. Þeir voru samt svo bjart-
sýnir að álíta að varðveita mætti
veiðina í ánum, þótt þær væru
fullvirkjaðar, og skylduðu virki-
unaraðilana til að stunda fisk-
rækt, reisa eldisstöðvar, gera fisk-
vegi o. s. frv. Reynslan varð þó
sú, að það tókst yfirleitt ekki.
Norðmenn eru skemmra á veg
komnir með virkjanir og hafa
enn minna spillt af vötnum sín-
um; sérstaklega eiga þeir óspillt-
ar ár í Norður-Noregi. Þeir ætla
líka að láta víti nágranna sinna
verða sér til varnaðar. Fyrir 10
árum skipuðu þeir sérstaka nefnd
sem fékk það hlutverk „að gera
heildaryfirlit og tillögur um þau
vatnsföll og þá staði, sem þjóðin
vildi vernda gegn spillingu og
skemmdum af völdum virkjana
og aðgerða í sambandi við þær“,
og í öðru lagi „að ræða og gera
tillögur um, hvaða aðgerðir væru
hugsanlegar til að bæta úr skaða
af völdum virkjana, sem þegar
væru gerðar, og um friðunarað-
gerðir í sambandi við þær.“
í þessa nefnd völdust fulltrúar
virkiunaraðilanna annarsvegar og
náttúruverndarfélaga, ferðamála-
félaga, veiðifélaga og útilífs-
áhugamanna hinsvegar. Nefndin
hefur nú skilað áliti eftir miög
umfangsmikið og árangursríkt
starf. f langflestum tilfellum
reyndust nefndarmenn sammála
um friðunartillögur. Revnslan
svndi þarna að langoftast má
finna lausnir. sem báðir aðilar
geta unað við, ef þeir vinna sam-
an að leit þeirra og málin eru
tekin fyrir á frumstigi áæUana
og rannsókna.
Nú hefur Orkustofnun sent frá
sér skvrslu með ..áætlun nm for-
rannsóknir á vatnsorku fslands
árin 1970—1974.“ Skýrsla bessi
er fylgiskial með fiárveitingar-
beiðni stofnunarinnar til orku-
málaráðherra til þessara rann-
sókna. og er farið fram á að varið
verði til þeirra 257.5 milliónum
króna á þessum 5 árum. Forrann
sóknir eru skilgreindar sem þær
rannsóknir, sem nauðsynlega''
eru til að unnt sé að svara mcð
viss'i neðangreindum snurning-
um:
1) Hvort virkiun sé tæknilega
framkvæmanleg.
2) Hvort virkiun sé fiárhagslesa
gerleg. b. e. hvort orkukostn-
aður frá henni sé innau heirra
marka að virkiunin komi fiár
hagslega til greina.
3) Hver orkukostnaður sé hér
um bil.
Forrannsóknir nægia hins veg-
ar ekki til að ákveða tilhögun og
gerð virkiunar í einstökum atrið-
um ‘(b. e. til fullnaðarhönnunar').
Þar verða fullnaðarrannsóknir að
koma til.“
í bréfi til atvinnumálaráðuneyt-
isins með skýrslunni segir: „Áætl-
un þessi er við það miðuð að
árið 1974 verði lokið forrannsókn
allra mikilvægustu virkjunar-
svæða landsins. Virkjunarstaðir
þeir, er rannsóknaráætlunin tek-
ur til, hafa um 27.000 GWh ár-
lega vinnslugetu, eða 77% af
þeim 35.000 GWh/ári, sem tækni-
lega virkjanlegt vatnsafl landsins
alls er talið nema.“ Síðar er frá
því skýrt að sumar þessar virkj-
anir verði ekki byggðar á minna
en 7—8 árum, og ennfremur seg-
ir: „Af þessu teljum vér að álykta
megi sem svo: Spurningin um
það hvort ljúka skuli forrannsókn
þeirra 27.000 GWh/ári sem hér
um ræðir á næstu fimm árum
eða ekki jafngildir í rauninni
spurningunni um hitt hvort þjóð-
in ætli sér að vera búin að nýta
þessa orku á næstu tuttugu árum
eða í kringum 1990. Ef svarið er
á þá lund, að hluti þessarar orku
megi vel bíða nýtingar fram yfir
þann tíma, þá verða menn að vera
við því búnir — þótt ekki sé það
víst — að nýjar aðferðir við orku-
vinnslu hafi þá gert þennan sama
hluta að engu sem auðlind".
Þess er ekki getið við hvaða
tegundir orku er átt, en flestum
mun koma í hug kjarnorka; það
þarf þó ekki að vera, allt eins
gæti það orðið jarðvarmaorka,
eins og síðar verður vikið að.
Allt vatn á að færa saman í
þrjár elfur
f fáum orðum má lýsa þeim
hugmyndum, sem vinna á eftir
í fyrirhuguðum forrannsóknum,
þannig, að færa eigi saman sem
mest af því vatni, er til fellur
á hálendinu, í sem fæsta farvegi
og virkja síðan sem allra mest
af falli þess í kerfisvirkjunum.
Við þessa vatnaflutninga mynd-
ast mörg og mjög umfangsmikil
uppistöðulón, sem jafnframt yrðu
notuð sem miðlunarlón.
Hinir fyrirhuguðu vatnaflutn
ingar og virkjunarkerfi eru þessi:
I. Þjórsárvirkjanir
Áætlað er að veita upptaka-
kvíslum Vestri-Jökulsár, Hofsár
og Eystr!-Jökulsár, sem allar
koma úr Hofsjökli norðanverðum
og falla til Skagafjarðar í Héraðs-
vötn, suður á Sprengisand og í
Þjórsá. Á sama hátt á að taka
upptök Skjálfandafljóts úr Vatna-
jökli og Tungnafellsjökli yfir í
Fjórðungsvatn, og þaðan suður í
kvíslar Þjórsár. Áætlað er að við
þetta aukist vatnsmagn Þjórsár
um 10—15%. Sunnanvert við
Hofsjökul á að stífla þessa auknu
Þjórsá nálægt Norðlingaöldu og
mynda hið mikla „Þjórsárlón“,
sem svo er nefnt (Orkustofnun-
armenn hafa þegar gefið öllum
hinum nýju lónum sínum nöfn,
og hver veit nema brátt verði far-
ið að kenna hina endurskoðuðu
landafræði þeirra). Það yrði
langstærst allra vatna á landinu,
sennilega rúmlega tvöfalt stærra
en Þingvallavatn. Þar yrðu kaf-
færð öll Þjórsárver, víðfrægustu
gróðurvinjar hálendisins, óvið-
jafnanlegar að dómi allra sem til
þekkja, en auk þess aðalvarp-
stöðvar heiðagæsarinnar, sem
mörgum yrði harmsefni ef eydd-
ust, bæði innlendum og erlendum
fuglaunnendum.
Þá er áætlað að stífla Skaftá
ekki langt frá Lakagígum og
veita með skurðum og jarðgöng-
um yfir í Tungnaá og síðan í
Þjórsá. Ekki er rætt um hvað
gerast muni í sveitum Vestur-
Skaftafellssýslu við þá aðgerð.
Hvítá í Árnessýslu er fyrst stífl-
uð við Ábóta, þá sekkur Hvítár-
nes, Tjarnarheiði og Tunguver,
og virðist Hvítárvatn tvöfaldast
að stærð. Skammt þar fyrir neð-
an er áætlað annað lón, Sandár-
lón, og við það önnur virkjun.
Hvítá yrði svo stífluð þrep af
þrepi, ein stífla ofan við Gullfoss,
og vatnið leitt framhjá honum,
önnur við Haukholt, og yrði þar
sökkt Brúarhlöðum og fögrum
gljúfrum allt upp að Brattholti.
Endanlega er áætlað að gera út
af við Hvítá í Árnessýslu, með
því að stífla hana við ofanvert
Hestfjall og veita henni eftir
skurði yfir þver Skeiðin og í
Þjórsá nokkru ofan við Heiðar-
bæ. Yrði þá saman komið í eina
móðu allt vatn, sem til fellur
um miðbik landsins frá vatnaskil-
um undir Langjökli — að sömu
skilum undir meira en hálfum
Vatnajökli. Engar tölur eru til-
greindar um meðalrennsli, hvað
þá hugsanlegt flóðvatn í þessari
nýju stórá, en mörgum mun detta
í hug að hún kynni að væta um
ból þeirra er nú búa lægst beggja
52