Samvinnan - 01.06.1970, Blaðsíða 58

uppistöðulón, sem myndast, eru
djúp eða hafa víðáttumikil,
grunn svæði. Lítilsháttar vatns-
borðshækkun á stöðuvatni má
sín minna gagnvart breytingum
á lífsskilyrðum hinna ýmsu líf-
vera, sem lifa í vatni, heldur en
þegar stórum landsvæðum er
sökkt, sérstaklega þegar langir
frjósamir árhlutar eru færðir í
kaf og yfir þeim myndast djúp
miðlunarlón, þar sem miklar ár-
legar breytingar verða á vatns-
borði.
Neðan við rafstíflur getur
rennsli í ám breytzt til hins
betra, ef rennslið jafnast frá því
sem verið hefur, en til hins verra
ef rennslissveiflur verða tíðar,
eins og t. d. dægursveiflur, og
verður það því verra sem sveifl-
urnar eru meiri.
Þá geta og hitabreytingar haft
áhrif á lífið í ánni neðan við raf-
stíflu, ef vatnsinntakið í rafstöð-
ina er tekið niðri í uppistöðunni
í stað þess að taka það úr yfir-
borðinu. Verður árvatnið neðan
rafstíflunnar þá kaldara framan
af sumri, en á þeim tíma er mik-
ilvægt með tilliti til vaxtar og
viðgangs fæðudýra fiskanna og
vaxtar þeirra sjálfra, að árvatn-
ið sé sem hlýjast. En á veturna
mun árvatnið verða hlýrra held-
ur en ella, einkum framan af.
Magn hins miðlanlega vatns-
forða í uppistöðunni hefur að
sjálfsögðu mikil áhrif á slíkar
hitabreytingar, og hvaða afleið-
ingar verða á lífið í ánni af þeim.
Rennslisbreytingar, sem leiða
af virkjunum, svo og vatnsmiðl-
anir, hafa margs konar áhrif á
líf fiskanna og þar með á veið-
ina. Þessi áhrif ná til framleiðslu-
máttar stöðuvatna og straum-
vatna með tilliti til fæðudýra
fyrir vatnafiska, hrygningarskil-
yrða, göngu fisks fram og aftur
um veiðivötnin og veiðiskilyrða.
Breyting á framleiðslu fæðu-
dýra vatnafiskanna getur verið
margþætt. Ef rennsli í á eykst
fram yfir visst mark, dregur úr
fjölda fæðudýra og færri teg-
undir en áður geta haldizt við
á svæðinu. Ef vatnsdýpi í uppi-
stöðulónum eykst, leiðir það af
sér fækkun botndýra, og fiskar
sem það geta verða að færa
sér í nyt svif í vatninu. Af því
getur svo leitt, að fiskum, sem
lifa á svifi, fjölgar og botndýra-
ætum fækkar, en svifætur eru
smærri vexti og jafnan minna
eftirsóttar til matar en hinar.
Lax og silungur hrygna á
haustin við mismunandi skilyrði.
Lax og urriði hrygna í rennandi
vatni í möl á brotum, en bleikja
hrygnir í stöðuvötnum á grynn-
ingum, oftast uppi við land. Ef
straumþungi í ánum breytist, get-
ur það aukið á erfiðleika fisk-
anna að hrygna. Þeir flytja sig
þangað sem straumþungi er hæfi-
legur fyrir þá. Ef dægur- eða árs-
tíðasveiflur í vatnsrennsli eru
verulegar, geta hrygningarstaðir
komið upp úr vatni, með þeirn
afleiðingum að hrognin eða kvið-
pokaseiðin drepast. Ef straum-
þungi verður mjög mikill, getur
hann flutt möl af fyrri hrygning-
arstöðum og eyðilagt þá, og nýj-
ar hrygningarstöðvar geta ef til
vill myndazt.
Þar sem miklar árlegar sveifl-
ur eru á vatnsborði uppistöðu-
vatna, geta hrygningarstöðvar
bleikjunnar komið upp úr, þegar
lækkar í uppistöðunni yfir vet-
urinn, og hrogn eða kviðpoka-
seiði drepizt.
Rafstíflur geta hindrað eðlileg-
ar göngur lax og silungs fram og
aftur um veiðivatn. Ef rafstífla
er byggð yfir fiskgengan hluta
ár, ber virkjunaraðila samkvæmt
lax- og silungsveiðilögunum að
reisa fiskveg við stífluna, þannig
að lax og silungur komist leiðar
sinnar eftir ánni fram og aftur
eins og áður. Hins vegar ber
virkjunaraðila ekki skylda til að
gera fiskveg yfir náttúrlegar
hindranir, þó að fiskvegagerð
væri þar framkvæmanleg áður
en virkjað er. Er spurning, hvort
slíkt sé sanngjarnt gagnvart
veiðibændum, sem land eiga að
slíkum hindrunum eða búa ofan
við þær.
Áhrif virkjunar á veiði geta
verið með ýmsu móti og fara
eftir því, hvar veiðin fer fram á
hinu virkjaða vatnasvæði. Hér á
landi er stangarveiði fyrir lax og
silung svo útbreidd, að til hennar
verður fyrst og fremst hugsað í
þessu sambandi. Veiðiaðstaða í
ám neðan við rafstíflur breytist
mest, þegar um dægursveiflur er
að ræða. í litlum ám, þar sem
auðvelt er að veiða frá öðrum
bakka þvert yfir ána, eins og t.d.
í Elliðaánum, geta slíkar sveiflur
orðið til þess að örva veiði. En í
vatnsmiklum og breiðum ám, þar
sem erfitt er að standa við veiði,
eins og í Soginu og Laxá í Þing-
eyjarsýslu, geta slíkar sveiflur
orðið til þess að rýra veiðimögu-
leika, jafnframt því að lífshættu-
legt getur verið fyrir ókunnuga
að stunda veiði á stöðum, þar
sem miklar og skyndilegar
rennslissveiflur verða.
í uppistöðuvötnum erlendis,
þar sem skóglendi hefur verið
sökkt, geta trjáleifar valdið vand-
ræðum við netaveiði, og einnig
flyzt fiskur, og þar með veiði-
staðir, til í vatni, þar sem miklar
vatnsborðssveiflur eru. í Noregi
hefur verið áætlað, að veiðitekj-
ur rýrni um 20—30%, þegar
vatnsborðsbreytingar í uppistöðu-
lónum verða 3—4 m, um 50—
60% við 5—6 m vatnsborðsbreyt-
ingar, og að rýrnunin geti farið
upp í 100% þar sem miklar
breytingar verða á vatnsborði.
Hér á landi hafa náttúrleg stöðu-
vötn verið mest notuð til miðlun-
ar, eins og áður segir, með
nokkrum vatnsborðsbreytingum,
og hefur veiðiaðstaðan í þeim
því ekki breytzt verulega, en þó
hefur verið kvartað undan, að
veiði hafi rýrnað í sumum
þeirra eftir að miðlun í þeim
hófst, þó að ekki hafi verið færð-
ar sönnur á það ennþá, svo höf-
undi sé kunnugt.
Verulegar breytingar á veiði
geta átt sér stað hvað tegundir
snertir og verðmæti veiðinnar,
þegar gjöfulli veiðiá er sökkt,
einkurn í djúpt uppistöðulón.
Getur hvei' kílómetri í góðri lax-
veiðiá verið að verðmæti frá 10
til 50 þúsund krónur að meðal-
tali árlega fyrir eiganda veiðinn-
ar, þegar leigt er til stangar-
veiði. Má ætla, að verðmæti veiði
vaxi enn frá því sem nú er.
Hér að framan hefur verið
rætt almennt á víð og dreif um
áhrif virkjana á veiði. Þegar
virkjun vatnasvæðis er undirbú-
in, er nauðsynlegt að gera fleira
en hanna virkjunarmannvirkin.
Byrja þarf á að rannsaka vatna-
svæðið eða vatnasvæðin, sem
virkjuninni er ætlað að ná til, frá
sem flestum hliðum, þar á meðal
frá sjónarmiði lífvera á fyrirhug-
uðu virkjunarsvæði, og eru þá
lífsskilyrði fyrir lax og silung
mikilvæg, þar sem afkoma þess-
ara fisktegunda á vatnasvæðinu
er tengd veiðihagsmunum. Ef
veiði er rýrð, ber að bæta hana,
eins og áður segir, og er mikil-
vægt fyrir virkjandann og veiði-
eigandann, að tjónið sé sann-
gjarnlega metið. Þá hlýtur einn-
ig að vera ofarlega í huga að leit-
azt sé við að gera vatnasvæði
eftir virkjun sem verðmætast
með tilliti til veiði. Kostnaður,
sem af slíkri rannsókn leiðir,
ætti að vera sjálfsagður hluti af
undirbúningsvinnu við virkjun
og greiddur af virkjunarkostnaði,
enda er tjón, sem af virkjun
hlýzt, bótaskylt eins og áður seg-
ir. Rannsókn af umræddu tagi er
ekki nægjanlegt að gera á einu
virkjunarsvæði og ætla síðan að
láta hana gilda fyrir önnur slík
svæði. Veiðivötnin eru mjög ólík
og hafa hvert sín eigin sérkenni,
og virkjunarframkvæmdir eru
einnig breytilegar, og er því ó-
hjákvæmilegt að taka hvert
þeirra sem sérstakt rannsóknar-
verkefni. í Noregi er t. d. Veiði-
málastofnuninni falið að vinna
að slíkum rannsóknum, en
virkjunaraðilinn greiðir kostnað-
inn við þær.
Þá er og nauðsynlegt, að veiði-
eigendur fái að fylgjast sem nán-
ast með áætlunum um virkjanir
jafnóðum og þær verða til, svo
og niðurstöðum af rannsóknum
á hugsanlegum áhrifum af virkj-
unum á veiði á virkjunarsvæð-
unum. Áður en virkjunarfram-
kvæmdir hefjast, er einnig nauð-
synlegt að virkjunaraðili og veiði-
bændur eða samtök þeirra geri
með sér samning um, að rann-
sóknum á virkjunarsvæði verði
haldið áfram eftir að virkjun
lýkur, og hvernig haga skuli bót-
um fyrir veiði, ef fram kemur
að tjón verði á henni. Um þessi
atriði og fleiri þyrftu að vera
föst ákvæði í löggjöf.
Þór Guðjónsson.
58