Samvinnan - 01.08.1972, Blaðsíða 25

í vanlíðan sinni, en það er nóg
til þess að hafa truflandi áhrif
yfir allt húsið. Hávaði af hljóð-
færum hefur aukizt við til-
komu nýbyggingarinnar, því að
þá var hátalarakerfi með efni
rikisútvarpsins lagt niður, og
það hafa fangar bætt sér upp
með alls konar hljóðfærum.
Raunverulega má segja að
þessi tími frá innilokun að
kveldi kl. 23.45 til kl. 1, þegar
slökkt er, sé eini tíminn sem
fangar óáreittir geti gefið sig
að hugðarefnum sínum, eins og
lestri eða skriftum. Þegar
slökkt er, þá verkar það á mig
eins og sagt væri: Farið þið nú
að sofa, svínin ykkar. Síðan
vakir margur fanginn og les
við kertaljós. Til að geta slökkt
á öllum ljósum samtimis af
varðstofu í nýbyggingu var til
kostað hundruðum þúsunda í
rafkerfi. Rafmagnssparnaður-
inn við að slökkva yfir nóttina
mun þurfa þessa öld og þá
næstu til að vega upp á móti
kostnaðinum við að koma
þessu pyndingartæki upp, eða
til að hafa ánægjuna af að
geta slökkt á okkur eins og
litla krakka. Það eru margir
svona hlutir, sem litillækka
okkur og koma í veg fyrir
möguleika á endurhæfingu og
námi.
Ég hef áður minnzt á, hvern-
ig okkur er gert ókleift að
stunda trésmiðaföndur. Á sið-
astliðnu sumri hófst hér leir-
föndur. Virtist það ætla að
gefa góða raun. Hingað átti að
kaupa leirbrennsluofn, sem
loks kom í maí sl. Þá kom í
ljós, að hann var meira ætlað-
ur fyrir nágranna okkar á Suð-
urlandsundirlendinu en okkur.
Því má segja að þeir sem byrj-
uðu á leirföndrinu hafi ekki
haft þá ánægju af því sem
skyldi, þar sem það hefur skap-
að mörgum leiðindi með að
þurfa að biða í óvissu um,
hvenær og hvernig þeir fengju
muni sina brennda. Ef til vill
stendur þetta til bóta. Það
hefur aldrei þótt fallegt að
sýna svöngum hundi álitlegt
bein og taka það svo frá hon-
um eftir að hann hefur rétt
fengið að smakka á því. Þann-
ig er þó oft farið með okkur,
sem á allan hátt hefur skað-
leg áhrif.
Um losanir er sem áður segir
mikil óvissa. Þegar fréttir ber-
ast af þeim fyrirvaralítið, þá
þarf fangelsisstjóri að gera upp
við fangann. Það dregur hann
í lengstu lög, eins og til að
sýna vald sitt og mátt. Manni
finnst að hann geri þá allt til
að ergja fangann, sem síðan
fer oft héðan í reiði og illsku,
oft algjörlega peningalaus, far
greitt fyrir hann til Reykjavík-
ur. Þar er hann húsnæðislaus
og atvinnulaus. Verst af öllu er
þó fyrir hann reiðin út af síð-
ustu kveðjum við fangelsis-
stjórann hér. Afbrotin byrja að
nýju, og innan skamms tíma,
eitt sinn viku, er fanginn kom-
inn hingað aftur. Þá fagnar
fangelsisstjórinn ógæfumann-
inum og leikur góða hirðinn,
sem gleðst yfir hverjum þeim
syndara, sem snýr heim aftur.
Þetta er raunasaga, en alltof
sönn.
Rótleysið
Þá vil ég víkja að rótleysinu,
sem fangalíf hér skapar. í
flestum tilfellum vanrækja
dómarar og lögmenn að skýra
fyrir nýdæmdum manni, í
hverju brot hans sé fólgið þjóð-
félagslega séð. Hvaða almenn-
um hagsmunum hafi verið
raskað. Þá veit fanginn ekki,
hve mikið af dómi sínum hann
þurfi að afplána eða hverju
góð hegðun eða breytt hugar-
far fái áorkað til styttingar. Úr
þessu er ekki bætt í fangels-
inu. Því hefst rótleysið. Um
rótleysið skrifaði Sigurður
Guðmundsson, skólameistari í
eina tíð: „Rótleysi merkir
sálarlegt sambandsleysi við
granna sína, dvalarstað og um-
hverfi. Enginn er sjálfum sér
nógur“. „To almost everybody
sympathetic surroundings are
necessary to happiness“, segir
Bertrand Russell, þ.e. „Næstum
því hverjum manni eru til vel-
líðunar nauðsynlegir geðfelldir
grannar og löguneyti". „Flestir,
sem hafa á mörgu hug, þarfn-
ast félaga, sem skilja þá, þeir
geta blandað geði við, rætt við
um áhugaefni sín, fábreytt eða
fjölbreytt. Flestir hafa þörf
fyrir að vera safnaðarlimir, þar
sem þeir njóta nokkurs álits,
geta látið sálarglampa sína
lýsa og öðlazt áhrif og
völd. Allt slíkt er mönnum
jafnnauðsynlegt til sálarlegrar
vellíðunar og klæðnaður er
þeim til líkamshita, nægilegs
og þægilegs." Er hér ekki bent
á atriði, sem vert er að athuga
í fangelsismálunum? Viðhorf
og viðfangsefni okkar fanga
eru margþætt, og því eignumst
við ekki æskilegustu viðmæl-
endurna innan múranna. Að
vísu hafa þeir, sem hafa áhuga
á hrossarækt, góða viðmælend-
ur í mörgum fangaverðinum.
Nú hafa fæstir fangar áhuga á
hrossarækt, svo að okkur þyrfti
að bæta það upp með heim-
sóknum góðra og fræðandi
gesta. Vonandi verður stuðlað
að slíku í framtíðinni og reynt
að sporna gegn rótleysinu með
heppilegum ráðum.
Þegar Litla-Hraun var valið
sem vinnuhæli og betrunarhús
af Jónasi Jónssyni þáverandi
ráðherra, var það gert með
ræktun í huga. Ræktun á
mönnum og ræktun á landi.
Hér var mikið óræktað land.
Að ræktun lands og manns
færi saman. Hjá öllum fyrri
fangelsisstjórum var lögð á-
herzla á ræktun landsins, þótt
alltof hægt gengi. í tíð núver-
andi fangelsisstjóra var öll
ræktun lögð niður. Nú í sumar
er meira að segja farið að
selja túnþökur af nýræktunum,
sem áður var búið að fá til
ræktunarstyrki. Eftir standa
ógróin flögin. Dæmigert fyrir
fangelsi á íslandi í dag. Jörðin
er leigð hrossaræktarráðu-
nauti, sem hefur einn fanga-
vörðinn til að nytja jörðina.
Þessi fangavörður fær síðan
landbúnaðartæki fangelsisins
lánuð og einnig fanga fyrir lit-
ið kaup. Honum eru fangarnir
seldir mansali. Svona er nú
þetta um ræktunina á Litla-
Hrauni. Það er æðimargt i
rekstrinum hér sem ekki er
siðbætandi.
Hann er engum likur gæða-
maðurinn góði, sem okkur hef-
ur verið úthlutað sem fangels-
isstjóra. Hann grípur sko feg-
inn við. Þótt hann hafi bölsót-
azt yfir brunanum hér i marz
sl. í sjónvarpi og víðar og
kennt okkur föngunum um ó-
sönnuð eldsupptök, þá hefur
hann í reynd ekki verið jafn-
leiður og hann lét. Honum var
að minnsta kosti vátryggingar-
féð kærkomið. Hins vegar hef-
ur hann ekki bætt okkur föng-
unum okkar tjón, sem ekki
hefur til þessa verið kannað
eða heildarupphæð þess reikn-
uð út. Aftur á móti býður hann
okkur við framvísun á reikn-
ingi yfir tjón okkar greiðslu á
18% af þvi. Hann segist bara
hafa fengið greidd 18% af
tjóni okkar, sem þó hefur ekki
verið kannað i heild. Yfir þessu
fádæma háttalagi er mikil
gremja í mörgum fanganum,
enda tjónið sumum tilfinnan-
legt.
Hlýhugur
Tel ég mig nú hafa sýnt fram
á spillandi áhrif fangelsisins,
en hefði þó margt fleira um
það að segja. Ég hef reynt að
benda á að mikið af spillandi
þáttum er frá heildarkerfinu
og yfirstjórn dómsmálanna. Á
nokkrar úrbætur hef ég bent
og tel mig hafa sýnt fram á,
hvernig margt má þar ekki
vera. Þetta tel ég mig hafa
gert af skyldu við sjálfan mig
og samfanga mína. í ógæfu
minni hef ég aldrei beðizt
griða, en ég hef beðið um rétt-
læti, sem virðist jafntorfundið
á íslandi í dag og gull í jörðu.
Án efa verður mér á einhvern
hátt refsað hér i fangelsinu
fyrir þessa grein og þann sann-
leik, sem hún segir. Ég er því
viðbúinn og skal taka því hug-
rór og brosandi, eins og þræll-
inn Epiktet, sá mikli heimspek-
ingur, þegar hann af herra
sínum var pyndaður og fót-
brotinn. Mun ég þá segja sem
hann, þegar pyndingin verður
hafin: „Þú brýtur vísast fót
minn“. Og þegar það svo gerist,
bæti ég við eins og þrællinn
forðum: „Hvað sagði ég ekki?“
í fangelsum er mest um vert
að ráða yfir hug sínum og á-
netjast ekki illum hugsunum
sínum. Fangar þurfa að tefla
upp lífsskák sína, bæði fyrir
hvítan og svartan. Þeir mega
ekki gleyma að leika fyrir
svartan. Geri þeir það sam-
vizkusamlega, eiga þeir að geta
fundið afleiki sína, tekið þá til
varnaðar og undirbúið sig bet-
ur undir næstu skák, sem lífið
býður þeim upp á, eftir losun.
Kunni fangi ekki manngang-
inn í slíkri skák, þá þarf hann
kennslu til þess, sem þjóðfé-
laginu ber að sjá um að hann
fái. Þótt ótrúlegt sé, þá hugsa
ég að á fáum stöðum séu hug-
renningar manna jafnhlýjar
og i fangelsum. Fangar hugsa
margir mjög þakklátlega til
vandamanna og velgjörðar-
manna, sem þeim hafa reynzt
vel. Svo eru þar einnig vondar
og illar hugrenningar til þeirra,
sem þeir eru sárir eða reiðir
við, sem að óþörfu og jafnvel
af hýenueðli hafa gert þeim
byrðir þeirra erfiðari en efni
hafa staðið til. Fangar munu
seint elska óvini sína. Sá krist-
indómur, sem föngum er al-
mennt boðaður um hinn óend-
anlega kærleika, fellur þeim
almennt ekki. Fanginn veit
nefnilega, að fyrst verður hann
að greiða keisaranum það, sem
honum ber, og að kærleikur er
ekki mynt hjá keisaranum.
Fanginn óttast helviti, og
stundum hefur honum jafnvel
heyrzt hringla i lyklum þess.
Frá dyrum þess vill hann kom-
ast með bættu líferni, eins og
margri söguhetju hjá séra
Friðriki Friðrikssyni tókst með
aðstoð góðra manna. Þegar
prestar og aðrir prelátar koma
til okkar og segja okkur, að nú
sé helvíti ekki lengur til, er
ekki laust við að margur fang-
inn glotti. Á þeim er helzt að
heyra, að búið sé að loka hel-
25