Samvinnan - 01.08.1972, Blaðsíða 50

hreinskilin í hógværð sinni um margvís-
legan vanda en einkum skyldur skálds og
og ábyrgð, og hvernig af sjálfu sér leiði
að skáldið hljóti að vera óvinur stjórnar-
valda því meir sem þau eru frekari, og
skylda skáldsins sé að véfengja öll viður-
tekin sannindi, og á Spáni hljóti hver rit-
höfundur og skáld að vera tortryggilegur
stjórnarvöldunum, einskonar skemmdar-
veikamaður ef hann bregðist ekki skyldu
sinni. Spánskur rithöfundur hljóti að
takast á herðar eitthvert háskalegasta
hlutverk í þjóðfélaginu, og ef hann gegnir
starfi sínu með einhverjum tilþrifum þá
hljóti það að skrifa að vera mótmæli í
sjálfu sér, og það að vera rithöfundur á
Spáni leiði til misjafnlega glæsilegs sjálfs-
morðs. Stundum að tærast upp í þögn og
fásinni. Að mínum skilningi, segir Matute:
byggist hlutverk rithöfundarins fyrst og
fremst á mótmælum og sjálfsrýni jafn-
framt sem hann spyr um aðra hluti, og
hann verður að sætta sig við þá frumstað-
reynd að tilverurök hans eru þau að
skrifa. Starf rithöfundarins sé eilíf leit
þar sem hann geti aldrei viðurkennt
neina fyrirsögn nema sinnar eigin sam-
vizku: ef ekki að sannleikanum þá sínum
eigin sannleika. Líka hvað formið snertir,
þá verður hver höfundur, hver skáldsaga
að eignast sitt eigið form. Og höfundur-
inn leiti líka i málinu, að málinu innan
málsins. Hann geti heldur ekki látið neinn
menningararf binda sig, heldur hljóti að
véfengja hann og gagnrýna að því marki
að gera sig frjálsan með sífelldum spurn-
ingum. Sama gildi gagnvart hans eigin
fyrri skoðunum, skylda hans er að gagn-
rýna sín eigin viðhorf, og hafna þeim áð-
ur en þau fara að staðna. Þetta þekkjum
við íslendingar frá Laxness sem hefur
líkt hinum stöðnuðu skoðunum við að
ganga með steinbarn í maganum.
8.
Það var sérlega fróðlegt að heyra þessa
merku skáldkonu lýsa viðhorfum sínum,
einkum þar sem hún kemur frá fasista-
ríki, þar er eina trygging hugrakkra höf-
unda fólgin í erlendri athygli og áhuga
á starfi þeirra sem hindrar stjórnvöld í
að ganga milli bols og höfuðs á skáldum
sem þora að tala. Því meiri andstæða að
heyra talsmenn kerfisins flytja hin við-
urteknu viðhorf þess, og tala um ábyrgð
höfundarins sem þeim virðist vera fyrst og
fremst gagnvart kerfinu og fólgin í hlýðn-
isskyldu við kontóra þess. Sovétmaðurinn
Piskunov hafði uppi mikil nöfn á látn-
um höfundum sem þurftu ekki að falla
undir formúlurnar vegna þess að þeir eru
löngu dauðir einsog Dostojevskí og Tol-
stoj, og leyfast því innri andstæður og
ósamkvæmni sénísins. Það er mikill siður
nú að reyna að segja gagnrýnendur kerf-
isþjónustuhöfunda rógbera Gorkí. Já
en Gorkí er upphafsmaður sósíalrealism-
ans, segja þeir. Vissulega var Gorkí mikill
maður og höfundur, þess vegna á nú
hver þýlundaður ritdvergur að geta skrið-
ið í hans skjól og fitnað undir frakkalöf-
um Gorkí í nafni sósíalrealismans og ann-
arra góðra höfunda sem voru bæði sósíal
og realistiskir sem sumir hinir eru hvorki
heldur iðulega kaldlyndir eða róman-
tískir smáborgarar eftir atvikum áratug-
urn á eftir tímanum sem óttast ekkert
meir en æsku heimsins.
Og svo skaut upp gömlum kunningja
frá ungum dögum í París, blökkuhöfund-
inum James Baldwin sem þá var ekki
orðinn heimsfrægur höfundur né kunnur
baráttumaður fyrir málstað blökku-
manna. Hann hefur ekki yfir sér hið stælta
yfirbragð svörtu hlébarðanna, engan
hörkulegan vígasvip né ofstæki, heldur
blíðlegan svip letraðan harmi. Og hann
sagði að þrá sín sem rithöfundar væri
að geta goldið skuld sína við kynstofn
sinn, við blökkufólkið i Bandaríkjunum
og gefið því mál í bókmenntum, þessu
fólki, sem skapaði blues; það var þess
mál, söngvar harmsins sem hið kúgaða
og ólæsa fólk fæddi af sér þar sem ákæran
býr undir og hrópar nú á mál í bók-
menntum, það telji hann höfuðskyldu
sina og sitt meginhlutverk sem rithöf-
undar.
9. 0
Og þannig héldu höfundarnir áfram að
spyrja og gefa yfirlýsingar á víxl. Sumir
spurðu: til hvers eru bókmenntir, til
hvers að skrifa, og rúmenskur höfundur
nefndi sitt erindi: Það eru engar bók-
menntir til, og sagði að orðin og málið
yrði æ marklausara, snauðara að raun-
hæfri þýðingu, allt væri að falla niður i
eitthvert tómarúm þar sem tjáning og
dómgreind væri uppurin. Og vitnaði í
Marcuse sem segir í bókinni Einvíddar-
maður að svo fari að lokurn að jafnvel
hugmyndaflugið hætti að starfa „and-
spænis raunveruleik sem yfirgengur og
kæfir hugmyndaflugið". En þrátt fyrir
mikla svartsýni og margvísleg dæmi van-
máttar ýmissa rithöfunda með tilvitnun-
um í gjaldþrotamenn á þessu sviði sem
hafa lokað sjoppu sinni því það sé ekki
til neins að vera að basla þetta létti
þó heldur til í lok ræðunnar. Radu Lupan
minnti á hóp þýzkra rithöfunda sem
hefði lýst sig það sem kallað var á gol-
frönsku rúmpí for den kass, gjaldþrota.
Og hérmeð væru þeir hættir að skrifa
ljóð, prósa og leikrit, og hananú. Einn
þeirra Martin Walser sagði: við kærum
okkur ekki lengur um gervisannindi.
Við trúum þvi ekki lengur að nokkur
geti vitað nokkurn skapaðan hlut um
nokkurn skapaðan hrærandi hlut. Það er
ekki verra en vant er að þýzkur rithöf-
undur noti fleirtölu í yfirlýsingu sinni.
Annar i gjaldþrotafélaginu þýzka gaf þá
skýringu að: kúgunareðli þjóðfélags okk-
ar er að skapa varanlega fróunarþörf
með gervimeðulum, með fíknilyfjum.
Þannig talaði Peter Hamm. Á hinn bóg-
inn hefur Nabokov sagt í viðtali: eitt
af hlutverkum skáldsagna minna er að
sýna fram á að skáldsagan er ekki til. Ég
starfa að því að byggja úr orðum þangað
til ég öðlast á því fullkomið vald og
ánægju. Ef lesandinn verður að vinna
þegar kemur að honum, því betra. List
er erfið.
Af þessu vildi Lupan álykta að sjónar-
mið Nabokovs væri ákaflega neikvætt og
samkvæmt því væri ekki hægt að skapa
list; en það finnst mér alröng ályktun
og sjónarmið Nabokovs alls ekki neikvætt.
Það kom í ljós eftir því sem leið á þessa
rúmensku ræðu að bókmenntir einsog
hann átti við í fyrirsögninni væri sú mikla
bygging sem bókmenntafræðingar og
bókmenntasagnfræðingar og bókmennta-
gagnrýnendur hefðu í sameiningu reist til
að geyma allar bækur og kippa þeim í sitt
rúm með sínu merki, hrikalegt vöru-
geymsluhús þangað sem allar bækur
hyrfu sviftar áhrifamætti með hæfilegu
vörumerki og afmagnandi skilgreiningu,
afgreiddar sem skýrslur um tiltekið
reynslusvið eða anga lífsins, sneyddar
mætti sínum að orka framar til að breyta
heiminum eða stuðla að frekara land-
námi í vitund einstaklingsins.
10.
í bókinni: Hvað eru bókmenntir? demb-
ir Sartre ágætri glósu á gagnrýnendur
sem hann talar um líkt og þeir væru sér-
stakur þjóðflokkur, sjálfur nýbúinn að
skrifa tvö þúsund blaðsíðna bók um
Flaubert, sem er þó kannski ekki síður
um hann sjálfan, eða farvegur fyrir al-
fræðilega þekkingu hans sjálfs þar sem
hann getur talað um hvað sem er (mað-
urinn sem vakti fyrstur athygli á snilli
þjófsins og kynvillingsins Genet og gerði
hann að afturbatapíku og sæmdi hann
dýrlingsheitinu Saint Genet, heilagur
Genet) — hann sagði: þess verður að
minnast að flestir gagnrýnendur eru
menn sem ekki hafa heilsað stóru láni og
rétt í þann mund þeir voru að örvilnast
fundu sér rólegt og þægilegt starf sem
kirkjugarðsverðir. Guð má vita hvort
kirkjugarðar eru friðsælir: enginn þeirra
er glaðlegri en bókasafn. Þar eru þeir
dauðu: eina sem þeir hafa gert er að
skrifa. Fyrir löngu hafa þeir verið hrein-
þvegnir af lífsins synd, og aukinheldur
er lif þeirra kunnugt af öðrum bókum sem
aðrir dauðir menn hafa skrifað um þá.
Þessir menn vilja ekki hafa nein sam-
skifti við hina raunverulegu veröld nema
til þess að éta og drekka í henni, og þar
sem það er algerlega óhj ákvæmilegt að
hafa samskipti við meðbræður okkar þá
hafa þeir kosið að skifta við hina dauðu.
Þeir verða ekki hrifnir af öðru efni en
því sem er búið að flokka, útkljáðum
deilum, sögum sem vitað er hvernig enda.
Fyrir þeim (gagnrýnendunum) er einsog
allar bókmenntir væru hrikaleg upp-
tugga (tautologie) og einsog hver rithöf-
undur hefði fundið upp nýjan sagnarhátt
í þeim eina tilgangi að segja ekki neitt.
(íslendingi gæti komið í hug norræna
deildin og starf hennar þar til nýir menn
tóku við bókmenntakennslunni sem vissu
að íslendingar eru enn við sama hey-
garðshornið og eru enn að skrifa bækur
og hafa leyft sér þá ósvífni að fjalla um
nýræktina, — lika í staðinn fyrir að láta
við það sitja að hima undir stabba af
fyrningum, og slita tuggu og tuggu úr
gamla heyinu og bjóða fram til útflutn-
ings og kannski vítaminbæta það örlítið
með geldingahnöppum úr hlaðvarpa síns
samtíma).
Lupan hélt því fram að helzti bjarg-
vættur okkar í forheimskuðum tækni-
heimi væri sköpunarmátturinn. Skylda
50