Samvinnan - 01.10.1972, Page 20

Jón frá Pálmholti:
Á hverju eiga rithöfundar að lifa?
Bréf til ritstjóra samvinnunnar
Sæll og blessaður!
Ég fagna því að þú skulir taka bóka-
útgáfu á landi hér til umræðu í Sam-
vinnunni. Það er vissulega þarft um-
ræðuefni, og ég þakka fyrir að fá að
leggja orð í þann belg. En vegna þess
hve þú ætlar mér örskamman tíma, og
eins af hinu, að ég veit ekki fyrir víst
hvaða tökum þú tekur efnið að þessu
sinni, ákvað ég að skrifa þér bara sendi-
bréfsstubb um það helzta sem með mér
hrærist um þessi mál. Eins og í pottinn er
búið verður þú að afsaka hve þetta hleyp-
ur áfram á höndunum hjá mér.
Ég hef sett þessum linum yfirskrift-
ina: Á hverju eiga rithöfundar að lifa?
Ég gerði það vegna þess að allar um-
ræður um bókaútgáfu á íslandi hljóta
að hefjast á þessari spurningu.
Ég skal taka það fram strax að með
orðinu rithöfundur á ég við þá menn,
sem hafa reynt eða ætlað sér að reyna
að gera ritstörfin að aðalinntaki lífs-
starfs síns. Rithöfundur getur að sjálf-
sögðu verið gott eða slæmt skáld, um
slíkt mat getum við ekki fjallað hér, en
minni á að menn eru misjafnir til verka
í flestum starfsgreinum. Eins getur mað-
ur verið gott skáld, þótt hann geti varla
talist rithöfundur samkvæmt stéttarlegri
skilgreiningu.
Ég nefni þetta til skýringar. En nú
skulum við athuga þau kjör sem íslensk-
um rithöfundum eru búin. Á síðasta ári
voru meðalritlaun talin, samkvæmt laus-
legri athugun, vera um 60—70 þúsund
fyrir bókarhandrit, og hafa trúlega ekki
hækkað að neinu ráði. Þótt nokkrir höf-
undar fái greitt meira en meðallaun, eru
hinir a. m. k. eins margir sem minna fá.
Ef við gerum ráð fyrir að höfundur skili
einu bókarhandriti á ári, og fái hin svo-
kölluðu listamannalaun í hærra flokki,
verða árslaun hans samkvæmt þessu um
150 þúsund krónur hjá meðal rithöfundi.
Fái höfundur aðeins listamannalaun
annars flokks, verða árslaun meðal höf-
undar um hundrað þúsund krónur. En
fái hann listamannalaunin alls ekki, eru
höfundarlaunin einu tekjur hans af rit-
störfum sem einhverju nema, í flestum
tilfellum.
Ég tel víst að þetta geti gert mönnum
ljóst að íslenzkir höfundar geta ekki
vænst þess að lifa af þeirri vinnu sem
þeir hafa búið sig undir að stunda,
kannski í mörg ár, og kannski kostað
til ærnu fé.
Afleiðing þessa er, að þeir hljóta að
ráða sig í aðra vinnu, og fer þá eftir
hver starfsréttindi þeirra eru á almenn-
um vinnumarkaði hvar i stétt þeir lenda.
Þeir höfundar sem hafa ekki lokið rétt-
indaprófum, þurfa oft að vinna verka-
mannastörf, en þau eru ekki aðeins illa
launuð, heldur hefur þar verið mjög lang-
ur vinnudagur vegna mikillar yfirvinnu.
Þegar höfundur hefur ráðið sig þannig
til vinnu, tekur hún að jafnaði mestan
tíma hans, auk þess sem hún þreytir hann
og gerir hann illa færan til ritstarfa af
þeim sökum. Þverrandi ritstörf leiða svo
vitanlega af sér þverrandi tekjur af rit-
störfum.
Þetta sýnir einnig hve gagnslítil hin
svokölluðu listamannalaun eru í flestum
tilfellum. Þótt einhver fái 40 þúsund
krónur, eða kannski 90 þús., segir hann
ekki upp vinnunni. Hann getur það ein-
faldlega ekki. Listamannalaunin bætast
bara við kaupið hans, og hækka skatta
hans, án þess maðurinn fái meiri tíma
til ritstarfa.
Til er einnig rithöfundasjóður, sem
greiðir fáeinum höfundum starfsstyrk
(einum til tveim á ári) frá 3 mánuðum
til eins árs lengst. Þeir höfundar sem
verða að starfa á almennum vinnumark-
aði geta oft ekki þegið slíkan styrk, þvi
þeim er gert að leggja niður aðra vinnu
meðan þeir njóta styrksins. Þeir verða
því atvinnulausir að styrktímabilinu
loknu, og þurfa þá að leita eftir nýrri
vinnu, en ástand vinnumarkaðsins er
misjafnt frá ári til árs, eins og flestir
þekkja.
Þetta fyrirkomulag, sem nú gildir um
listamannalaun og stutta starfsstyrki,
getur þó ef til vill hentað sumum
embættismönnum, og mönnum í líkri
þjóðfélagsaðstöðu, vilji þeir hafa ritstörf
sem aukavinnu. Öðrum er það gagns-
laust.
Á liðnum vetri hafði sjónvarpið dag-
skrárþátt sem Ólafur Ragnar Grimsson
stjórnaði. Mig minnir að þátturinn bæri
heitið „Mammon og menningin." Þar
var hóað saman fólki úr ólíkum starfs-
greinum og það kallað einu nafni lista-
menn. Starfsheitið listamaður finnst mér
dálítið útí hött. Eða eru menn listamenn
eða ekki listamenn einungis eftir því
hvaða atvinnugrein þeir stunda? Mér
finnst orðið listamaður vera einskonar
einkunn, gefin fyrir sérstakt ágæti í
starfi. Ég þekki t. d. bæði orðin lista-
skáld og listamaður. Hví þá ekki líka
listabílstjóri eða listabókhaldari?
Auk þessa eru kringumstæður þessa
hóps manna svo misjafnar á allan hátt,
að útilokað er að mál þeirri verði rædd
og afgreidd sameiginlega. Þessi þáttur
var því á allan hátt misheppnaður, og
áhrif hans líklega eftir því. Það er ein-
faldlega ekki hægt að ræða lífsspursmál
neinnar stéttar á þennan hátt.
Nefndarmenn úthlutunarnefndar
reyndu yfirleitt, að einum undanteknum,
að verja það kerfi sem þeir höfðu starfað
eftir. Formaður nefndarinnar, Halldór
Kristjánsson, útskýrði þarna tilgang
listamannalaunanna, frá sínu bæjarhlaði.
Hann sagði þau eiga að vera launaupp-
bót, og koma listamönnum þannig til
góða, að þeir gætu minnkað við sig
aukavinnu og fengið þannig meiri tíma
til listiðkana. Þetta er virðingarverð
hugsun, en því miður í litlu samræmi
við okkar veruleika, því annað hvort er
maðurinn í annarri vinnu sem tekur upp
tíma hans og þreytir hann, eða hann
er ekki í annarri vinnu og skrifar, og þá
verður hann að fá kaup til að geta borg-
að fyrir sig og sína. Við verðum nefnilega
að gera ráð fyrir að rithöfundurinn sé
venjulegur fjölskyldumaður og verði að
standa straum af framfærslukostnaði
fjölskyldu sinnar. í þessu sambandi má
einnig koma fram, að víðast hvar munu
þeir starfsmenn látnir fara, sem kæra
sig ekki um yfirvinnu til jafns við starfs-
félaga sína.
Halldór Kristjánsson er skynsamur
maður og áhugasamur um mannrækt og
20