Andvari - 01.05.1961, Blaðsíða 97

ANDVARI
RITSJÁ
95
sér — lýsir kvikunni í sál sinni á æsku-
árum og hugmyndum sínum um mennt og
lærdóm. Þessari grein var andmælt snarp-
lega, þegar hún birtist fyrst; og má ég ekki
bera um það. Hinu verður ekki haggað,
að hún er margfróð og geðfelld heimild
um höfund sinn — um undirstöðurnar í
hjarta hans.
Það liggur öldungis í augum uppi, að
Einar Kvaran ritaði ekki afmælisgreinar eða
dánarminningar til að rista mönnum níð;
í þessari bók er hrósið vitaskuld rúmfrekara
en aðfinnslurnar. En Einar Kvaran er engin
loftunga, hann segir ekki eintóman kost á
mönnum. Hann dregur ekki fjöður yfir
bresti þeirra; hann deilir jafnvel við þá um
skoðanir þeirra. Ég nefni í þessu sambandi
greinarnar um Indriða Indriðason og séra Jón
Bjamason. En hreinskilni hans og sann-
leiksást ber sjálfri sér vitni í öllum grein-
unum; í þeim ríkir einmitt það jafnvægi
ljóss og skugga, sem gerir veröld þeirra
trúverðuga og eðlilega — þær em ekki rit-
aðar til að lofa eða lasta, heldur til að
segja þann sannleik um hlutaðeigendur sem
höfundurinn veit öruggastan. Af þessari bók
verður manni ennþá einu sinni ljóst, hvernig
það eykur ritverki gildi að höfundur þess
sé sjálfur sæmilegur maður. Á fjölmörgum
skoðunum Kvarans hef ég litlar mætur,
ýmsar röksemdir hans og hugmyndir í sjálf-
um sér era mér um geð. En eigi að síður
er þægt að lesa mál hans — af því honum
er ævinlega svo innileg alvara, af því ein-
lægni hans er alla tíð svo hrein og fölskva-
laus.
En öllum getur skotizt. Ég vil neyta þessa
færis til að leiðrétta tvö atriði í ritgerð
Kvarans um Þorstein Erlingsson. Hann
segir frá skáldalaunum Þorsteins; og verður
ekki annað ráðið af frásögninni en hann
telji Þorstein hafa notið 600 króna skálda-
launa frá því hann hlaut þau fyrst og allt
til 1909, þegar þau voru hækkuð upp í
1200 krónur. En það er næsta ónákvæm
sagnfræði. Þorsteinn hlaut að vísu 600
króna skáldalaun árið 1895, en þau voru
aftur felld niður á þinginu 1897 — sumarið
eftir fyrstu útgáfu Þyma! Það var ekki fyrr
en fjórum árum síðar, sem alþingi rétti
aftur hlut sinn að nokkru: fyrir atfylgi
Skúla Thoroddsens veitti það Þorsteini 500
króna skáldalaun. Árið 1903 var upphæðin
hækkuð í 600 krónur og tveimur árum síðar
í 800 krónur. Árið 1909 hlaut svo Þorsteinn
1200 króna skáldalaun — eins og Einar
greinir réttilega. Hitt atriðið er frásögn hans
af „sinnaskiptum" Þorsteins í eilífðarmál-
unum. Kvaran tilfærir innan tilvitnunar-
merkja ummæli sem Þorsteinn á að hafa
viðhaft „við einn af vinum sínum“, „ekki
löngu fyrir andlát sitt“. Þau eru þannig:
„Svo að við eigum þá að hittast aftur! Það
er nokkuð kynlegt að fara að vita þetta,
eftir að hafa verið vonlaus um þetta 25 ár.
En stundum streitist maður mest á móti
því, sem maður þráir mest“. Þessi ummæli,
sem vitanlega nær engri átt að tilfæra sem
óbrengluð orð Þorsteins, telur Kvaran full-
gilda sönnun þess að hann hafi tekið trú
á annað líf undir ævilokin. En jafnvel
þótt orðin væru nákvæmlega rétt eftir höfð,
þá er enginn stafur í þeim sem sýni að
Þorsteinn hafi snúizt á sveif með eilífðar-
trúnni. Háðið eða gamansemin í tveimur
fyrstu setningunum leynir sér ekki; en
þriðja setningin segir það eitt, að Þorsteinn
hefði hæglega getað sætt sig við að lifa
áfram eftir jarðneskan dauða sinn. En hver
er sá, að hann gæti ekki unað því hlut-
skipti? En það er allt annar handleggur en
trúa því statt og stöðugt, að það falli manni
í skaut. Fátt er algengara en dreyma eitt
og vera fullviss um hið gagnstæða. Það cr
sitt hvað: þrá og sannfæring.
íslenzk tunga hefur auðgazt stórlega á
síðustu áratugum, og upp hafa risið annáls-
verðir og undraverðir stílsnillingar. Einar
Kvaran er enginn sérstakur fimleikamaður
í stíl; stundum er orðalag hans ekki eins
hnitmiðað og hárnákvæmt og nú verður
lesið í ritum leiknustu manna. En hann
hefur einfaldleikann á valdi sínu; mál hans
er alltaf óþrúgað og stíll hans ævinlega
áreynslulaus, á sama hátt og hugsun hans
er sífellt ljós. Hann kunni þá list að koma
meiningu sinni til skila á heilbrigðu máli;
en hann er ekki bellinn stílisti eða útsmog-