Andvari - 01.01.1987, Side 59

ANDVARI
SKAPANDI TRYGGÐ
57
leiksýningu, þá hjálpar leikhúsreynsla lesandans honum til að draga fram
þann sviðstexta sem hann skynjar í leiktextanum. Hitt gerist svo einnig,
einkum ef um uppfærslu klassískra verka er að ræða, að lesandinn þekki
leiktextann fyrir og ,,beiti“ honum við að nema sviðstextann. Ég hygg það
algengt að þeir sem sækja Shakespeare-sýningar séu kunnugir textanum
fyrir. Slíkir áhorfendur ættu til dæmis að geta notið betur myndmáls Shake-
speares þegar það verður hvað stórbrotnast og kallar á okkur að staldra við
og skoða nánar — ef til vill hefur Helgi Hálfdanarson slíka kafla í huga þegar
hann segir sumt það ágætasta í verkum Shakespeares best hæfa vandlegum
lestri.
Þegar leiktexti er lesinn og þýddur er sviðstexti því með í spilinu sem eins
konar „undirtexti“. Að vísu eru ýmis atriði hins einstaka sviðstexta — til
dæmis sviðslegar takmarkanir hlutaðeigandi leikhúss og sérstakar tilfærslur
leikstjóra — sem geta legið utan leiktextans þótt hugmyndir um uppfærslu-
möguleika kvikni út frá honum. Svo fremi þýðandi sé ekki að hlýða sérstök-
um fyrirmælum leikstjóra ættu slík atriði ekki að snerta þá víxlverkan
leiktexta og sviðstexta sem á sér stað í máli leikritsins og sem þýðandi
kappkostar að finna jafngildi fyrir.9 í flestum tilfellum hlýtur þýðandi að
einbeita sér að þeim atriðum sem virk eru í leiktextanum og varða leikhœfi
hans.10
Samkvæmt því sem hér hefur verið sagt er leikhæfi texta ekki einbundið
raunverulegri sviðsetningu heldur skiptir það miklu máli við lestur textans.
Leikritaþýðendur eru og flestir á þessari skoðun, að minnsta kosti ef marka
má skoðanakönnun sem gerð var á meðal töluverðs fjölda þeirra. Mikill
meirihluti taldi að ein og sama leikritsþýðingin ætti að henta jafnt sviðsflutn-
ingi sem lestri.11 Lesendur jafnt sem áhorfendur verða að gera sér grein fyrir
tengslum samræðu og ómálbundinna aðstæðna en um þau tengsl segir Jirí
Veltrusky:
Tengsl samræðu og ómálbundinna aðstæðna eru sterk og gagnkvæm. Iðulega sjá
aðstæðurnar samræðunum fyrir viðfangsefni. Ennfremur blandast aðstæður á ýmsan
hátt inn í samræðurnar, hvert sem viðfangsefnið kann að vera, hafa áhrif á hvernig þeim
vindur fram, valda breytingum eða umskiptum, eða hamla þeim með öllu. Samræðurnar
varpa á hinn bóginn stigmagnandi ljósi á aðstæður, víkja þeim við eða umhverfa þeim
jafnvel.12
Hver samræðueining textans er því einn „gestus“ meðal annarra á
leiksviðinu, svo notað sé hugtak sem Bertolt Brecht lagði til grundvallar
leikhúskenningum sínum.13 Samkvæmt þeim ber hvert atriði leiksýningar
sem hefur táknlegt vægi ákveðinn „gestus“ og í samspili og togstreitu hinna
ýmsu „gestusa“ felst aflvaki leiksins. Hinir „líkamlegu gestusar“ leiktextans
felast alls ekki bara í sviðslýsingum heldur fylgja orðræðum leikara og